ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ ΒΙΒΛΙΩΝ ΤΟΥ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥ ΧΡ. ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΙΔΗ -ΑΜΦΙΚΤΥΩΝΑ
AMPHIKTYONBOOKS
TRANSLATION IN MANY LANGUAGES
Σάββατο 17 Μαρτίου 2018
Η ΖΩΗ ΣΤΗΝ ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΑΔΑ 2ον ΜΕΡΟΣ
Ancient Greek Women Historians
Nicobule
Nicobule or Nicobula (Greek: Νικοβούλη, Nikoboúlē) was a Greek woman who may have authored a work on the life of Alexander the Great. No biographical details of her life have been preserved. Since her name is Greek, scholars tend to suggest that she was most probably writing during the first to third centuries AD, the period in which Hellenistic scholarship was most interested in Alexander.
Athenaeus (flourished circa A.D. 200) cites two passages by Nicobule in reference to Alexander the Great and, in particular, Alexander's excessive drinking
Athenaeus: The Deipnosophists
XX II 537 d
But, concerning the luxury of Alexander the Great, Ephippus the Olynthian, in his treatise on the Deaths of Alexander and Hephaestion, says that "he had in his park a golden throne, and couches with silver feet, on which he used to sit and transact business with his companions." But Nicobulē says, that "while he was at supper all the performers and athletes made an effort to entertain the king;
and at his very last banquet, Alexander, remembering an episode in the Andromeda of Euripides, recited it in a declamatory manner, and then drank a cup of unmixed wine with great eagerness, and compelled all the rest to do so too." And Ephippus tells us that "Alexander used to wear even the sacred vestments at his banquets; and sometimes he would wear the purple robe, and slit sandals, and horns of Ammon, as if he had been the god; and sometimes he would imitate Artemis, whose dress he often wore while driving in his chariot; having on also a Persian robe, but displaying above his shoulders the bow and javelin of the goddess. Sometimes also he would appear in the guise of Hermes; at other times, and indeed almost every day, he would wear a
purple cloak, and a tunic shot with white, and a hat (causia) which had a royal diadem attached to it. And when he was in private with his friends he wore the sandals of Hermes, and the petasus on his head, and held the caduceus in his hand. Often also he wore a lion's skin, and carried a club, like Heracles." What wonder then is it, if in our time the emperor Commodus, when he drove abroad in his chariot, had the club of Heracles lying beside him, with a lion's skin spread at his feet, and liked to be called Heracles, when even Alexander, the pupil of Aristotle, represented himself as like so many gods, and even like Artemis? And Alexander used to have the floor sprinkled with exquisite perfumes and with fragrant wine; [538] and myrrh was burnt before him, and other kinds of incense; and all the bystanders kept silence, or spoke only words of good omen, out of fear. For he was a very violent man, with no regard for human life; for he appeared to be a man of a melancholic constitution. And on one occasion, at Ecbatana, he offered a sacrifice to Dionysus, and everything was prepared in a most lavish manner for the banquet, and Satrabates the satrap, feasted all the soldiers. "But when a great multitude was collected to see the spectacle," says Ephippus, "there were on a sudden some arrogant proclamations published, more insolent even than Persian arrogance was wont to dictate. For, as different people were publishing different proclamations, and proposing to make Alexander large presents, which they called crowns, one of the keepers of his armoury, going
called crowns, one of the keepers of his armoury, going beyond all previous flattery, having previously arranged the matter with Alexander, ordered the herald to proclaim that Gorgus, the keeper of the armoury, presents Alexander, the son of Ammon, with three thousand pieces of gold; and will also present him, when he lays siege to Athens, with ten thousand complete suits of armour, and with an equal number of catapults and all weapons required for the war.
Pamphile of Epidaurus
Pamphile or Pamphila of Epidaurus (fl. ad 1st century) was a historian of Egyptian descent who lived in Greece during the reign of the Roman emperorNero (ruled 54 – 68 AD) and wrote in the Greek language. She is best known for her lost work Historical Commentaries, a collection of miscellaneous historical anecdotes in thirty-three books. Although this collection has been lost, it is frequently cited by the Roman writer Aulus Gellius (c. 125 – after 180 AD) in his Attic Nights and by the Greek biographer Diogenes Laërtius in his Lives and Opinions of Eminent Philosophers. She is also described in the tenth-century Byzantine encyclopedia, the Suda, and by the Byzantine writer Photios (c. 810/820 – 893). According to the Suda, she also wrote a large number of epitomes of the works of other historians as well as treatises on disputes and sex. She may be the author of the anonymous surviving Greek treatise Tractatus De Mulieribus Claris In Bello, which gives brief biographical accounts of the lives of famous women.
Background
Modern pencil illustration intended to represent Pamphile of Epidaurus, depicting her with clothing and hairstyle of the early Principate
According to the Suda, a tenth-century AD Byzantine encyclopedia, Pamphile was an Epidaurian. Photios describes her as an Egyptian by birth or descent, which may be reconciled by supposing that she was a native of Epidaurus, and that her family came from Egypt. Photios summarizes the preface to her work, which states that, during the thirteen years she had lived with her husband, from whom she was never absent for a single hour, she was constantly at work upon her book, and that she diligently wrote down whatever she heard from her husband and from the many other learned people who frequented their house, as well as whatever she herself read in books.
The Suda contradicts itself over whether the grammarian Soteridas of Epidaurus was Pamphile's father or her husband In one passage, the Suda speaks of Pamphile as the daughter of Soteridas and the wife of Socratidas, but in another passage she is described as the wife of Soteridas. Gudeman concludes that it is more likely that the first passage is correct and that Soteridas was Pamphile's father. The Suda credits Soteridas as the true author of Pamphile's Historical Commentaries. Modern scholars believe that he may have played a significant role in writing it. The Suda also credits Soteridas as the author of numerous treatises on philology and grammar, including a treatise on "Homeric problems", a commentary of Euripides and Menander, a treatise on comedy, a treatise on orthography, and a treatise on poetic meter. Writings
Pamphile's best-known work was the Historical Commentaries, a collection of historical anecdotes comprising thirty-three books The estimation in which it was held in antiquity is shown by the extensive references to it in the works of the Roman historian Aulus Gellius and the Greek biographer Diogenes Laërtius, who appear to have availed themselves of it to a considerable extent. Photios gives a general idea of the nature of its contents. The work was not arranged according to subjects or according to any settled plan, but it was more like a commonplace book, in which each piece of information was set down as it fell under the notice of the writer, who stated that she believed this variety would give greater pleasure to the reader. Photios considers the work as one of great use, and supplying important information on many points in history and literature. Photios speaks only of eight books but the Suda says that it consisted of thirty-three. The latter must be correct, since we find Gellius quoting the eleventh and twenty-ninth, and Diogenes Laërtius the twenty-fifth and thirty-second. Perhaps no more than eight books were extant in the time of Photios. The work is also referred to by Diogenes Laërtius in other passages.
Besides the history already mentioned, the Suda says she also wrote an Epitome of Ctesias in 3 books; a very large number of epitomes of histories and other books; On Disputes; On Sex; and many other works.
Classical scholar Deborah Levine Gera has made a case that Pamphile of Epidaurus may be the author of the anonymous surviving treatise Tractatus De Mulieribus Claris In Bello (Treatise on Women Famous in War), written in Greek, which gives accounts of the lives of fourteen famous women. Since Pamphile was a woman herself, Gera states that it is logical that she would take an interest in the stories of famous women of the past. Furthermore, the lives of the various women in the Tractatus De Mulieribus are arranged in a seemingly random order, which is consistent with a statement from Photios that Pamphile organized her writings in the forms of miscellaneous collections rather than in a strict and orderly manner.[14] Photios also states that Pamphile's style was very plain, which is consistent with the writing style of the Tractatus De Mulieribus.
Additionally, Pamphile is known to have written a three-volume epitome of the Persica by the fifth-century BC historian Ctesias, which also happens to be the source for two of the fourteen lives in the Tractatus De Mulieribus. According to Gera, the "Life of Semiramis" from the Tractatus De Mulieribus in particular is "a succinct and accurate summary of nearly two books of the Persica." It is possible Pamphile's name may have been removed from the treatise at some point, since it is known that many of her works later became attributed to her husband. Nonetheless, Gera states that Pamphile is only one of several possible authors for the treatise
PHOTIOS COD. 175
175.[Pamphila, Miscellaneous historical notes]
Read the Miscellaneous historical notes by Pamphila, in eight books. She was a married woman, as she allows us to understand at the start of these commentaries; she had lived thirty years with her husband from her youth when she began the composition of these memoires; she says that she relates that which she learned from her husband in the course of a common life of thirty years which was uninterrupted by a day or an hour, and that which she happened to learn from all the other people who visited her husband (he had many visitors famous for their culture), and that which she had taken from books.
Every statement which seemed to her deserving of noting and retaining, she included in the notes without order, without organising them or separating them by subject, but randomly and in the order in which each presented itself. There would have been no difficulty, she says, in organising them according to a plan, but she thought that the mixture and variety more agreeable and more gracious than the unity of a plan.
This book is useful as a means to erudition. In fact one finds in it much essential information as regards history, sentences,
some data on rhetoric and philosophical speculation, on poetic form and randomly on other subjects of the same kind.
Pampila was of Egyptian nationality; her career is placed in the middle of the reign of Nero, emperor of the Romans. Her style, insofar as it can be detected in the preface and when she speaks elsewhere in her own name, above all in the thought, is of a simple kind as is natural for that which comes from a woman; the vocabulary even does not deviate from this. In the passages where she speaks by citing writers earlier than herself, her style has more variety and is not composed according to a single format.
1. Fragments only exist of this author, to be found in Müller, Fragmenta Hist. Graec., vol. III, p. 520-522. A discussion of the author and the fragments can be found in Regenbogen, s. v. Pamphila (n. 1), in P. W., vol. XVIII, 2 (1949), col. 309-328. The fragments are neither numerous nor very important. There are 10 in all, of which 8 come from Diogenes Laertius and 2 from Aulus Gellius. None of them give any of the biographical information above, which must therefore have been present in the text read by Photius. The notice in Suidas is not as full, and the information in it comes from Hesychius. Photius notes in codex 161 that Sopatros used Pamphila's compilation.
Pamhile
Translated into English
By Dimitri Symeonidis JP
Red sunrise of dreams
Pamphiles' first skirmish
and the wind tempts sweetly
escape to the eerie and the sanctuaries.
The look of her sunny face reflection of the earth,
her winged hands the embrace of the world
And the sweet echo sound and her written laughter
colours of evening sunset
the desires and the secret cults
and surprise of the ignorant mind
the escapes and the magic.
moon’s stairway, her shadow and the sky nacre,
her silence, earthly music and night sweet nocturne
and response to the call of the stars in the choir.
Charm is a deep soul answer,
the winking nod of love god,
pound the bewilderment on a hidden altar
and the joy of lust function.
Wide step the engagement, window open the senses,
life stands face to face, passion piety and cheerfulness
and Pamphile for the first time as a priestess in the temple of love. "
Παμφίλη
«Κόκκινη ανατολή, των ονείρων το πρώτο της Παμφίλης σκίρτημα κι ανέμου γλυκοφύσημα οι πειρασμοί φυγής στ’ απόκοσμα και τα ιερά.
Το βλέμμα της το λιόμορφο, αντιφέγγισμα της γης, τα φτερωμένα χέρια της η αγκαλιά του κόσμου κι αντήχηση γλυκόφωνη το γέλιο της το γραμμένο.
Χρώματα ανέσπερου δειλινού οι πεθυμιές κι οι μυστικές λατρείες και ξάφνιασμα τ’ αμάθητου μυαλού οι αποδράσεις και οι μαγείες.
Στράτα του φεγγαριού ο ίσκιος της και τ’ ουρανού σεντέφι, το σώπασμά της, επίγεια μουσική και γλύκασμα νυχτωδίας κι απόκριση στο κάλεσμα στων άστρων το χοροστάσι.
Βαθιάς ψυχής απάντημα η γητειά, το γνέψιμο νεύμα του έρωτα θεού, σπονδή το σάστισμα σε κρυφό βωμό και η αγαλλίαση του πόθου λειτουργία.
Πλατύ σκαλί το λόγιασμα,παράθυρο ανοιχτό οι αισθήσεις, στέκει η ζωή αντίκρισμα,ευσέβεια το πάθος κι ευφροσύνη και η Παμφίλη πρώτη φορά Ιέρεια στο ναό της αγάπης.».
Plutarch expresses a sentiment common in Graeco-Roman literature, that women should keep their voices private. A virtuous woman should not expose herself to men outside her close family. Plutarch explains that a woman should not say anything in public as this would reveal her feelings, character and temperament to the world; it would be as if she had stripped off her clothes and shown herself to the world naked. Yet despite such prejudice, and the perception it produces that all Greek and Roman literature had to be written by men, we find that from the seventh century BC through to the sixth century AD women did compose works on a wide variety of topics, including travel, philosophy, musical theory, grammar, literary criticism, astronomy, medicine, mathematics, and alchemy. Women were perceived to be holders of mysterious knowledge: experts in magic, medicine, alchemy and sex. The highest praise was awarded to women poets such as Sappho, Anyte, Moero, Nossis and Erinna. However, women in the ancient world have not been recognised as historians, making the first widely acknowledged woman historian the Byzantine Anna Comnena, who completed the Alexiad in 1148.
Μετάφραση στα Ελληνικά από τον Δημήτρη Συμεωνίδη
Τό άρθρο του Επίκουρου καθηγητού Ίαν Πλάντ
Από το τμήμα Αρχαίας Ιστορίας
Του Πανεπιστημίου Macquarie στό Σύδνεϋ
Γυναίκες ιστορικοί στην αρχαία Ελλάδα και Ρώμη
Ο Πλούταρχος εκφράζει ένα συναίσθημα κοινό στην ελληνορωμαϊκή λογοτεχνία, ότι οι γυναίκες πρέπει να κρατούν τις φωνές τους ιδιωτικές. Μια ενάρετη γυναίκα δεν πρέπει να εκτίθεται σε άνδρες εκτός της στενής οικογένειάς της. Ο Πλούταρχος εξηγεί ότι μια γυναίκα δεν πρέπει να λέει τίποτα δημοσίως καθώς αυτό θα αποκάλυπτε τα συναισθήματα, τον χαρακτήρα και την ιδιοσυγκρασία της στον κόσμο. θα ήταν σαν να είχε βγάλει τα ρούχα της και να εμφανιστεί στον κόσμο γυμνή.
Ωστόσο, παρά τις προκαταλήψεις και την αντίληψη που δημιουργεί ότι όλη η ελληνική και ρωμαϊκή λογοτεχνία έπρεπε να γραφτεί από τους άνδρες, διαπιστώνουμε ότι από τον 7ο αιώνα π.Χ. έως τον 6ο αιώνα μ.Χ. οι γυναίκες συνθέτουν έργα σε μια ευρεία ποικιλία θεμάτων, όπως το ταξίδι , φιλοσοφία, μουσική θεωρία, γραμματική, λογοτεχνική κριτική, αστρονομία, ιατρική, μαθηματικά και αλχημεία.
Οι γυναίκες θεωρούνταν κάτοχοι μυστηριώδους γνώσης: ειδικές στη μαγεία, την ιατρική, την αλχημεία και το σεξ. Ο υψηλότερος έπαινος απονεμήθηκε σε γυναίκες ποιητές όπως η Σαπφώ , η Ανύτη , η Μοιρώ η Νοσσίς και η Ήριννα. Ωστόσο, οι γυναίκες στον αρχαίο κόσμο δεν έχουν αναγνωριστεί ως ιστορικοί, καθιστώντας την πρώτη ευρέως αναγνωρισμένη γυναίκα ιστορική τη Βυζαντινή Άννα Κομνηνού, η οποία ολοκλήρωσε την Αλεξιάδα το 1148.
Απάντηση στον Επίκουρο καθηγητή
Ίαν Πλάντ
Από τον Δημήτρη Συμεωνίδη
Ο κύριος καθηγητής σέ απόσπασμα του βιβλίου του που δημοσίευσε στο διαδίκτυο για τις αρχαίες Έλληνίδες και Ρωμαίες γυναίκες συγγραφείς δεν μας αναφέρει καθόλου τις δύο αρχαίες ιστορικούς που υπάρχουν και αρχαίες πηγές,αλλά μας αναφέρει μόνο την Βυζαντινή Άννα Κομνηνού που έγραψε την Αλεξιάδα το 1148. Άφησε έξω όμως την Νικοβούλη και την Παμφίλα δύο αρχαίες Έλληνίδες που ασχολήθηκαν με την ιστορία..(ο καθηγητής όμως στο βιβλίο του Women Writers in Ancient Greece and Rome κάνει μνεία γι αυτές στις σελίδες 67 και 127). Στον κύριο καθηγητή θέλω να τονίσω ότι δεν έχουμε άλλες πηγές γιατί η ανδροκρατούμενη κοινωνία εξαφάνισε έργα γυναικών και μετά την καταστροφή της βιβλιοθήκης της Αλεξάνδρειας χάθηκαν όλα τα περισσότερα έγγραφα .Κύριε Πλάντ μέχρι τον μεσαίωνα κυνηγούσαν τις μορφωμένες για μαγίσες .Το επιχείρημα σου για μυστηριώδη γνώση δεν ευσταθεί.Μισούσαν τις μορφωμένες γυναίκες. Σε πολλές χώρες οι γυναίκες ακόμη και σήμερα βασανίζονται και βιάζονται Μέχρι σήμερα οι γυναίκες στον στρατό πέφτουν θύματα βιασμού.Η ιστορία έχει παραδείγματα και στο στρατό της Αυστραλίας έχουν βιασθεί γυναίκες και μάλιστα πρόσφατα δημισιεύθηκε ότι και αθλήτριες των Ολυμπιακών αγώνων έχουν βιασθεί.
Ο κύριος λόγος που δεν έχουμε Γυναίκες ιστορικούς είναι ότι αν μία γυναίκα μορφωμένη ακαλουθούσε το στράτευμα δεν υπήρχε περίπτωση να μη την βιάσουν.Το στράτευμα ακολουθούσαν πόρνες,τραγουδίστριες και παρακατιανές.Οι δήθεν πολιτισμένοι για μένα είναι Νεοβάρβαροι.
Για μένα κύριε καθηγητά όταν γίνονται βιασμοί πρέπει οι ένοχοι να ευνουχίζονται ιδίως οι παιδεραστές
An open letter to Professor Ian Plant from Macquarie University Sydney, in reply to his article “Women Historians of ancient Greece and Rome” by Dimitri Symeonidis
Professor Ian Plant in the article you published on the Internet titled Women historians of ancient Greece and Rome you didn’t mention the two ancient Greek Women Historians Nicobule and Pamphile, although in your book “ Women writers of ancient Greece and Rome” you have included them in pages 67 and 127.
Professor Plant I would like to emphasize that we have no other sources for ancient Greek women historians because the male-dominated society destroyed the works of women plus the destruction of the Library of Alexandria all the documents were lost, except 5 per cent. In many countries’ women are still being tortured and raped. History has examples of women being raped in the Australian military, and it was recently revealed that Olympic athletes were also raped. The main reason we do not have women historians is that if an educated woman followed the army there was no guarantee she would not be raped. The army was followed by prostitutes, singers and low morality women. The supposedly civilizes men for me are Neo-Barbarians. For me, Professor Plant, when rapes take place, the guilty must be castrated, especially the paedophiles
8.Diogenes Laërtius, i. 24, 68, 76, 90, 98, ii. 24
9.Gera, Deborah Levine (1997), "Warrior Women: The Anonymous Tractatus De Mulieribus" , Mnemosyne MNS [...] Supplementum , Leiden, The Netherlands, New York City, New York και Köln, Γερμανία,
10.Preus, Anthony (2015), "Pamphile of Epidaurus" , Ιστορικό Λεξικό Αρχαίας Ελληνικής Φιλοσοφίας (Δεύτερη έκδοση), Lanham, Maryland, Boulder, Κολοράντο, Νέα Υόρκη, Νέα Υόρκη και Λονδίνο, Αγγλία: Rowman & Littlefield, p . 284
11.I.M. Plant, ed. (2004). Women writers of ancient Greece and Rome : an anthology (University of Oklahoma Press ed.). Norman: University of Oklahoma Press. ISBN0806136219.
Πώς τιμωρούσαν τον μοιχό και την μοιχαλίδα στην αρχαιότητα;
Τι ήταν η ραφανίδωσις; Γιατί έβαζαν στα οπίσθια του μοιχού τη ραφανίδα (: ραπανάκι); Ποιοι ήταν οι εύπροικτοι; Πως ήταν το κούρεμα ” μοιχόν”; Ποια ήταν η ονοβάτιδα;
Στην αρχαία Αθήνα, όταν ο σύζυγος έλειπε – και, έλειπε τις περισσότερες ώρες – η γυναίκα του δεν είχε το δικαίωμα να δεχτεί άντρα στο σπίτι. Μερικές βέβαια θα το ήθελαν, αν τυχόν ήταν αηδιασμένες από το σύζυγο ή ερωτευμένες με άλλον· αλλά στην αρχαία Αθήνα η μοιχεία ήταν έγκλημα βαρύτατο και η τιμωρία των μοιχών αφηνόταν στην διάκριση του δικαστή – αν έφταναν τελικά ως εκεί, γιατί οι παλιότεροι νόμου του Δράκοντα τους παρατούσαν στο έλεος εκείνου που τους έπιανε αυτόφωρα, ενώ οι νεώτεροι του Σόλωνα πρόσφεραν στο σύζυγο τρεις εναλλακτικές λύσεις:είτε να τους σκοτώσει και τους δύο, είτε να ευνουχίσει το μοιχό, είτε να τον εξαναγκάσει με βασανιστήρια να εξαχοράσει τη ζωή του στην τιμή που ήθελε ο απατημένος.Συχνά η εκτέλεση του μοιχού γινόταν με λιθοβολισμό, από πολλούς μαζί πολίτες, που πρόστρεχαν στις κραυγές του συζύγου. Αν ωστόσο αποδειχνόταν ότι ο ένοχος είχε χρησιμοποιήσει βία για να συνευρεθεί με τη σύζυγο, τότε ο σύζυγος δε δικαιούταν παρά μιαν αποζημίωση, που το ύψος της οριζόταν από τους δικαστές και ήταν συνήθως μια μνα (100 δραχμές). Όπως γίνεται φανερό, ο νομοθέτης, συντάσσοντας τον περίεργο τούτο νόμο, θεώρησε πιο επικίνδυνη για την κοινωνική τάξη της αποπλάνηση από το βιασμό. Από δίκη περνούσαν οπωσδήποτε οι μοιχοί στην περίπτωση που δεν υπήρχε αυτόφωτο αδίκημα· και τότε ο δικαστής, εφόσον τους έκρινε ένοχους, τους καταδίκαζε σ’ οποιαδήποτε ποινή εκτός από θάνατο. Μια από τις ποινές των μοιχών ήταν ηραφανίδωσις ή παράτιλμος,δηλαδή το μπήξιμο μιας ραφανίδος μεγέθους καρότου στον πρωκτό τους, οπότε στο εξής τους αποκαλούσαν ονειδιστικάευπροίκτους.Άλλη ποινή ήταν το κούρεμα, γι’ αυτό και το είδος του κουρέματος που εμείς το λέμε «σύριζα», οι αρχαίοι Αθηναίοι το αποκαλούσανμοιχόν. Το δικαστήριο μπορούσε να επιβάλει και πρόστιμο, τα μοιχάγρια. Όπως είπαμε και σε προηγούμενες σελίδες, η τελευταία αυτή ποινή είχε ταξικό χαρακτήρα, αφού μονάχα οι πλούσιοι μπορούσαν να ξεμπλέξουν εξαγοράζοντας την ποινή τους. Αν η γυναίκα που πιανόταν αυτόφωρα σε παράνομη σεξουαλική πράξη ήταν ανύπαντρη ή κόρη, ο αδερφός ή ο πατέρας είχε δικαίωμα να την πουλήσει σκλάβα. Ένας μεταγενέστερος νόμος, που φαίνεται ότι επιχειρεί να περιορίσει κάπως τις καταχρήσεις του αρσενικού πληθυσμού σε βάρος του θηλυκού, δεν επέτρεπε στον Αθηναίο να πουλήσει την κόρη του ή την αδερφή του, κάτι που μέχρι τότε ήταν νόμιμο, παρά «μόνο» εφόσον αποδειχνόταν πως είχε έρθει σε σεξουαλική επαφή πριν από το γάμο της. Σε περίπτωση βιασμού παρθένας, το δικαστήριο επέβαλλε στο βιαστή πρόστιμο 10 μνων (1.000 δραχμών), δεκαπλάσιο δηλαδή από το πρόστιμο για το βιασμό παντρεμένης. Μετά την καταδίκη της, η μοιχαλίδα διωχνόταν αμέσως από το σπίτι και στο εξής της απαγορευόταν να μετέχει σε θρησκευτικές τελετές· ενώ, αν παρουσιαζόταν μ’ εμφάνιση εξεζητημένη, ο καθένας μπορούσε να την προσβάλει, να της ξηλώσει τα κοσμήματα, να της σκίσει τα ρούχα, να τη βρίσει, να την εξευτελίσει**…
**Κατά τον Πλούταρχο, σε άλλες ελληνικές πόλεις ο μοιχαλίδα πάθαινε ακόμη χειρότερα. Στην Κύμη π.χ. την έσερναν πρώτα στην αγορά και την ανέβαζαν σ’ ένα μεγάλο λιθάρι, για να τη δει και να τη χλευάσει όλος ο κόσμος. Μετά την κάθιζαν πάνω σ’ ένα γάιδαρο και τη γυρόφερναν σ’ όλη την πόλη, κάτω από λοιδορίες, βρισιές και φτυσίματα. Τέλος την ξαναπήγαιναν στην αγορά, πάνω στο ίδιο λιθάρι, όπου τη «βάφτιζαν»ονοβάτιδα.Μ’ αυτόν τον ατιμωτικό «τίτλο» θα την προσαγόρευαν από τότε ώσπου να πεθάνει, απαγορεύοντάς της τη συμμετοχή σε θρησκευτικά καθήκοντα και κρατώντας τη σε καραντίνα «για να μη διαφθείρει και τις άλλες γυναίκες». Φυσικά, όπως και στην Αθήνα, ο σύζυγος την έδιωχνε από το σπίτι, γιατί κι αν ακόμη διανοούταν να δείξει συγκατάβαση και να τη συγχωρέσει, η κοινωνία θα τον αποκήρυχνε και θα τον περιφρονούσε σαν άτιμον.
Στους αρχαίους Ελληνες δεν άρεσαν τα μαλλιαρά σαν πρόβατα αιδοία. Λάτρεις της απολλώνιας ομορφιάς, τα ήθελαν μαδημένα, ξυρισμένα, στιλπνά, καθαρά και αστραφτερά. Τα «μαλλιαρά» ήταν ένδειξη δουλοπρέπειας, μας πληροφορεί εξαντλημένη μελέτη από το 1963 του δόκτορος Βαλέριου Ι. Μαρσέλλου με τίτλο: Η σεξουαλική ζωή των αρχαίων λαών (εκδ. Μαρή). Η αρχαία ονομασία της πρακτικής; «Παρατιλμός αιδοίου»...
Εκείνο που άρεσε στους αρχαίους Ελληνες, ήταν να βλέπουν και ν' απολαμβάνουν τα ξυρισμένα ή μαδημένα αιδοία των γυναικών, καθαρά και λάμποντα, όπως το συνηθίζουν οι σύγχρονες ανατολίτισσες και μερικές της Αφρικής, γιατί οι Ελληνες θεωρούσαν πως ήταν δουλόπρεπο να έχουν οι γυναίκες τον χ ο ί ρ ο ν (το αιδοίον) σαν μαλλιαρό πρόβατο, όπως το είχαν υποχρεωτικά οι δούλες, το συμπεραίνομε δε αυτό από τους ακόλουθους στίχους του αθάνατου Αριστοφάνη που αναφέρει στους «Βατράχους», ότι οι ορχηστρίδες παρουσιάζοντο άμα χόρευαν «ηβυλλιώσαι γ' άρτι παρατετιλμέναι».
«Στο άνθος της ηλικίας των και με φρεσκομαδημένο το αιδοίον των», όπως λέει η Θεράπαινα.Επίσης στις «Εκκλησιάζουσες» η Πραξαγόρα λέει:
«Και τας γε δούλας ουχί δει κοσμουμένας την των ελευθέρων υφαρπάζειν Κύπριν, αλλά παρά τοις δούλοισι κοιμάσθαι μόνον, κατωνάκην τον χοίρον αποτετιλμένας». Δηλ. «κι οι δούλες πάλι δεν πάει να φοράν στολίδια κι από τις ελεύθερες εμάς να κλέβουν τις ηδονές, μα θα κοιμώνται μόνον με τους δούλους μαδώντας το γουρουνάκι τους για μια παλιοπροβιά». (Αριστοφάνους, Εκκλησιάζουσαι, στ. 721)
Το ίδιο στην «Ειρήνη» στ. 1351 λέει: «Του μεν μέγα και παχύ, της δ' ηδύ το σύκον». (αυτουνού είναι μεγάλο και χοντρό (το πέος) κεινής δε γλυκό το σύκο (αιδοίο).
Και στους «Αχαρνής», στ. 781: Μ. «αύτα εστί χοίρος;» Δ. «νυν γε χοίρος φαίνεται• ατάρ εκτραφείς γε κύσθος έσται». ( Μ. «αυτά είναι χοίρος;» Δ. «τώρα τουλάχιστον χοίρος (μικρό αιδοίο) φαίνεται• όμως όταν μεγαλώσει θα γίνει αιδοίον κανονικό).
Και στο στίχο 791: «Αίκα δε παχυνθή καναχνοασθή τριχί, κάλλιστος έσται χοίρος Αφροδίτη θύειν» (εάν όμως παχύνει και γεμίσει τρίχες θαυμάσιο αιδοίο θα γίνει για να θυσιάζει στην Αφροδίτη).
Γεμάτους χάρη κι εξυπνάδα βρίσκομε στη Λυσιστράτη και πάλιν του Αριστοφάνη τους παρακάτω στίχους, στους οποίους χρησιμοποιεί τη λέξη υν αντί γουρούνι – χοίρος, όταν μαλώνουν οι άντρες με τις γυναίκες λέγοντας: «Ει νη τω θεώ με ζωπυρήσεις Λύσω την εμαυτής υν εγώ δη και ποιήσω Τήμερον τους δημότας βωστρείν σ' εγώ πεκτούμενον». Εάν μα τη θεά μ' εξερεθίσεις θα λύσω τον χοίρο μου (θα βγάλω έξω το αιδοίον μου και κυνηγώντας σε θα σε κάνω να φωνάζεις στους δημότες βοήθεια). (Αριστοφάνους, Λυσιστράτη, στ. 682)
Ο Φερεκράτης πάλι χρησιμοποίησε αντί αιδοίον τη λέξη ρ ό δ ο ν: «Κόραι αρτίως ηβυλλιώσαι και τα ρόδα κεκαρμέναι». (Κόρες μόλις στο άνθος της ηλικίας τους που είχαν κουρεμένα τα αιδοία τους).
Ο αθάνατος πατέρας της Ιατρικής Ιπποκράτης μεταχειρίσθηκε την λέξη φ ύ σ ι ν που χρησιμοποιείται μέχρι σήμερα: «Ων αι μήτραι προΐωσιν εξωτέρω της φύσιος». (Αν η μήτρα προπέσει και βγει έξω από το αιδοίον) (Ιπποκράτους, Αφορισμοί § 27, σελ. 643)
Ο Λουκιανός περιγράφοντας πώς πιάστηκε επ' αυτοφώρω ένας μοιχός λέει: «Και μοιχός εάλω ποτέ, ως ο Άξων φησίν, άρθρα εν άρθροις έχων». (Κάποτε πιάστηκε ένας μοιχός, που είχε τα αιδοία του μέσα στα αιδοία της γυναίκας).
Ο Αθήναιος χρησιμοποίησε τη λέξη κ ο ί λ ο ν Ά ρ γ ο ς αντί αιδοίον: «Η δ' είπε• μήτερ, πώς, έφη, μέλλω φιλείν τον μηδέν ωφέλημα, τον υπό τας στέγας το κοίλον Άργος θέλοντ' έχειν;» (Η κόρη είπε, πώς καλέ μητέρα θ' αγαπήσω αυτόν, από τον οποίον δεν έχω καμμιά ωφέλεια, που κάτω από τη στέγη μας θέλει να' χει δωρεάν το αιδοίο μου;) (Αθήναιος, Βιβλ. ΙΓ΄, 582 α΄)
Μεταγενέστερα στους Μαγικούς Παπύρους αναφέρεται: «Ορκίζω σε, νεκύδαιμον, – ίνα μοι άξης την δείνα και κεφαλήν κεφαλή κολλήση και χείλεα χείλεσι συνάψη και γαστέρα γαστρί κολλήση και μηρόν μηρώ πελάση και το μ έ λ α ν τω μ έ λ α ν ι (το μαυρότριχον αιδοίον συναρμόσει με το μαυρότριχο ανδρικό) και τα αφροδισιακά εαυτής εκτελέση μετ' εμού».
Ο της Κωνσταντινουπόλεως Πατριάρχης Φώτιος, σε διάφορα μέρη του Λεξικού του, πριν την άλωση, αναφέροντας για τα γεννητικά όργανα, λέει: «Σ ά ρ α β ο ν• το γυναικείο οι κωμικοί το ονομάζουν και σ ά κ α ν και σ ά β υ τ τ ο ν και σ έ λ ι ν ο και τ α ύ ρ ο και έτερα πολλά». (Ευίου Ληναίου, Απόρρητα, Θεσσαλονίκη, 1935)
Αλλά και ο μητροπολίτης Θεσσαλονίκης Ευστάθιος, σε μερικά μέρη των «Εις Όμηρον Παρεκβολών», γράφει τα ακόλουθα: «Ότι δε πολυώνυμον (ον) το γυναικείον αιδοίον, ά μ β ω ν τε γαρ λέγεται και χ ο ί ρ ο ς και ε σ χ ά ρ α και δ έ λ τ α, το αυτό και κ έ λ η ς κλπ.»
Αιδοίο (αρχαιοελληνικά συνώνυμα)
γυναικείο αιδοίο:αγγείον(λόγω σχήματος),
αηδονιδεύς(αηδόνος νεοσσός),
άμβων,
άντρον,
άρθρα(αρθρώσεις),
άτρητον(ατρύπητο, παρθένο),
βληχώ,
βορβορόπη(από οπή και βόρβορος, βρομομούνι),
βρύσσος,
βύττος(από βύω = βουτυρώνω, γεμίζω, ή από βυσσός = ο πάτος της θάλασσας),
γείτον(όλα τα όργανα είναι γείτονες μεταξύ τους – βλ. το άσεμνο δίστιχο της λαϊκής ποίησης: από τη γη στον ουρανό δεν έχει μονοπάτι / από τον κώλο στο μουνί δυο δάχτυλα και κάτι),
Όλες αυτές οι λέξεις είναι από αισχρές ως αισχρότατες και, κατά τον Χαριτωνίδη, μόνο με το μουνί μπορούν να μεταφραστούν, που είναι παλιά, μεσαιωνική λέξη. Τη βρήκε στα έγγραφα της Ιεράς Συνόδου του 1383 (αναφερόμενα βέβαια σε τιμωρία παπά).
Ο Κοραής αναφέρει έναπρόστιμον χηρείαςστη Χίο γνωστό ωςαργομουνιάτικον. Μερικοί, όπως ο Κοραής, θεωρούν τομουνίιταλική λέξη, από παραφθορά της αρχαίας σικελικής –εξίσου άσεμνης–μυλλός, αλλά, όπως φαίνεται (και σ’ αυτό συμφωνεί και ο γλωσσολόγος Γ. Χατζηδάκις), ο πρόστυχος αυτός νεοελληνικός όρος έχει αρχαία αττική ρίζα. Οι διάφορες εκδοχές για την ετυμολογία του:
α.μνιόν(μαλακό, ντελικάτο).
β.μνίον(που σημαίνει φύκι).
γ.Είναι υποκοριστικό τουμνους= χνούδι (άλλωστε χνούδι είναι ένας ακόμα σύγχρονος όρος, της μάγκικης γλώσσας, για την ίδια λέξη).
δ.μνάομαι= επιθυμώ να πάρω γυναίκα (μνάα), εξ ου μνηστεύομαι.
ε.εύνηήεύνιον= συζυγικό κρεβάτι ή συνουσία (είναι η εκδοχή του Χατζηδάκι).
Επιλεκτική συλλογή σε πρώτη μορφή και οπωσδήποτε ημιτελή όρων και εκφράσεων ιδιωματικών και μη που σχετίζονται με την ερωτική και την εν γένει ηδονική ζωή των αρχαίων Ελλήνων
ΡΟΒΗΡΟΥ Α. ΜΑΝΘΟΥΛΗ
[...] Το παρόν λεξικό της αρχαίας ούτως ειπείν ερωτολογίας είναι το πρώτο και ευτυχώς θεμελιώδες, όσο μπορώ να κρίνω, ανάλογο λεξικό κι όχι μόνο στα ελληνικά. Διεκδικεί το προνόμιο να είναι το πρώτο ευρωπαϊκό λεξικό (αναφέρομαι σ' αυτή τη μορφή ειδικά) με ανάλογο περιεχόμενο.
ΒΙΟΓΡΑΦΙΚΟ-ΕΡΓΟΓΡΑΦΙΚΟ
Λίγα λόγια για το βιβλίο
Ο Μανθούλης συγκέντρωσε τα λήμματα του λεξικού του με προσοχή, με γνώση, με φιλολογική μεθόδευση, με βιβλιογραφική πληρότητα και, κυρίως, με σπουδαίο λεξικογραφικό ένστικτο. Όσο και να φανεί παράδοξο, ένας κινηματογραφιστής είναι συχνά ένας καλός λεξικογράφος. Κάθε λέξη γι' αυτόν αποτελεί ένα πλάνο. Κάθε λέξη-πλάνο έχει "τραβηχτεί" από μια ειδική γωνία και ζουμάρει άλλοτε στο πρώτο επίπεδο κι άλλοτε διερευνά, φωτίζοντας, το φόντο. Οι λέξεις είναι σαν τα τοπία, έχουν το δικό τους φωτισμό, την υγρασία τους, τη θερμοκρασία τους, τον εσωτερικό τους ρυθμό. Κάθε λέξη-λήμμα σφύζει από ζωή, πάλλεται, έχει ένα ιδιότυπο φεγγίον, κάτι σαν ένα αλώνι, μια άλω γύρω της. Ο λεξικογράφος, σαν τον κινηματογραφιστή, μονταρει πλάνα, συνδυάζει ρυθμούς, φωτίζει γωνίες, προβάλλει σε γκρο πλάν σημασίες, υπομνηματίζει λεκτικές συμπεριφορές.
Ο Μανθούλης έκανε καλή δουλειά· επιστημονικώς άρτια, παιδαγωγικώς εύληπτη και ταυτόχρονα ελκυστική. Ένα λεξικό αυτού του είδους, που συνήθως προσεγγίζεται με περιέργεια, συχνά πονηρή και καχύποπτη, γίνεται γοητευτικό και ελκυστικό όταν κατορθώνει να πείσει χωρίς σοβαροφάνεια και να μορφώσει χωρίς χυδαιότητα. [...]
(από τον πρόλογο του Κώστα Γεωργουσόπουλου)
Ο Ροβήρος Α. Μανθούλης -Βιογραφικό
Ο Ροβήρος Μανθούλης γεννήθηκε στην Κομοτηνή και μεγάλωσε στην Αθήνα. Συμμετείχε στους κύκλους της Διάπλασης των Παίδων και στις γραμμές του ΕΑΜ των Νέων και συνέχεια της ΕΠΟΝ. Από τα τέλη του 1943 μέχρι την Απελευθέρωση, ήταν το «χωνί» των Εξαρχείων και της Νεάπολης, που έφερνε τα βράδια, από κάποια ταράτσα στο λόφο του Στρέφη, τα αντιστασιακά μηνύματα μπροστά στα ανοιχτά παράθυρα των περίοικων.
Μετά το γυμνάσιο σπούδασε Πολιτικές Επιστήμες στην Πάντειο κι εξέδωσε το πρώτο του βιβλίο, την ποιητική συλλογή Σκαλοπάτια (1949). Δάσκαλός του στην ποίηση ήταν ο Νικηφόρος Βρεττάκος και η παρέα του, στο φιλολογικό πατάρι του Λουμίδη, ήταν, ανάμεσα σ' άλλους, ο Μιχάλης Κατσαρός, ο Νίκος Γκάτσος, ο Μόνος Χατζιδάκις, ο κριτικός Αλέκος Αργυρίου και ο σκηνοθέτης Φρίξος Ηλιάδης, που εξέδιδε το περιβόητο περιοδικό «Ποιητική Τέχνη».
Από το 1949 έως το 1953 σπούδασε Κινηματογράφο και Θέατρο στο Πανεπιστήμιο Syracuse της πολιτείας της Νέας Υόρκης. Εκεί του ανοίχτηκε και ο πρώτος αμερικανικός φάκελος, όταν δημοσίευσε ένα αντι-μακαρθικό άρθρο στην εφημερίδα του Syracuse. Σ' αυτή την πόλη είχε το στρατηγείο του ο Μακάρθυ, στα γραφεία της Ομοσπονδίας των Παλαιών Πολεμιστών. Τον δεύτερο φάκελο του τον άνοιξαν το 1972, όταν γύριζε στο Χάρλεμ την ταινία «Μπλουζ με σφιγμένα δόντια».
Όταν επέστρεψε από την Αμερική, το 1953, συνεργάστηκε στην αρχή με το «Θέατρο της Τετάρτης» του Ε.Ι.Ρ., φέρνοντας μια καινούρια ραδιοφωνική τεχνική στις θεατρικές διασκευές. Με τον Μιχάλη Κατσαρό, που ξαναβρήκε στου Λουμίδη, ίδρυσαν μια κινηματογραφική εταιρία που σύντομα διαλύθηκε. Θέλοντας να βοήσει την κινηματογραφική εκπαίδευση, ανέλαβε τη διεύθυνση σπουδών σε δυο, διαδοχικά, κινηματογραφικές σχολές. Στη Σχολή Σταυράκου, όπου είχαν ήδη διδάξει ο Κάρολος Κουν, ο Μίκης Θεοδωράκης και ο Γιάννης Τσαρούχης, είχε συνεργάτες του τον Γρηγόρη Γρηγορίου και τον Γιάννη Μπακογιαννόπουλο. Στη Σχολή Ιωαννίδη είχε προσλάβει τον Χρήστο Βαχλιώτη, στο τμήμα ηθοποιών. Η φιλία που τους συνέδεσε επεκτάθηκε και σε πολλούς άξιους μαθητές του όπως ο Ηρακλής Παπαδάκης, ο Φώτης Μεσθεναίος, ο Λέων Λοΐσιος. (Στα δυο ντοκιμαντέρ που γύρισε ο Λοΐσιος στη Λέσβο, ο Μεσθεναίος ήταν οπερατέρ, ο Μανθούλης μοντέρ και ο Μπακογιαννόπουλος έγραψε την αφήγηση).
Φέτος, κλείνουν 50 χρόνια από την πρώτη ανάμειξη του Μανθούλη σε κινηματογραφική σχολή, όπου δίδαξε μέχρι την κατάλυση της Δημοκρατίας από τη χούντα των συνταγματαρχών, το 1967. Ανάμεσα στους γνωστότερους μαθητές του ήταν ο Παντελής Βούλγαρης, ο Νίκος Νικολαΐδης, ο Δημήτρης Κολλάτος και ο Βασίλης Ραφαηλίδης, που έγινε και βοηθός του σ' ένα ντοκιμαντέρ.
Στο μεταξύ, ο Μανθούλης είχε αναλάβει να οργανώσει το τμήμα ντοκιμαντέρ στο υπουργείο Τύπου και Πληροφοριών, αλλά σ' ένα χρόνο απολύθηκε. Μόλις που πρόφτασε τότε, το 1958, να γυρίσει την πρώτη του ταινία, ένα ντοκιμαντέρ για τη Λευκάδα, που θα πρέπει να είναι, ίσως με διαφορά στήθους, και το πρώτο ελληνικό ντοκιμαντέρ. Στη Λευκάδα ανέβασε παράλληλα το ποιητικό έργο του Ουίλιαμ Σαρόγιαν «Η Καρδιά μου κει πάνω στα ψηλά», υστέρα από 7 μήνες πρόβες και μερικές παραστάσεις στο Θέατρο Αθηνών. Σ' αυτό έκαναν την πρώτη τους εμφάνιση ο Γιώργος Παπαστεφάνου, στο ρόλο ενός παιδιού και ο σημερινός συγγραφέας Στράτης Χαβιαράς, στον ρόλο ενός γέρου 90 χρονών! Ο δε Μόνος Ελευθερίου είχε πάρει μέρος στον χορό των αγροτών -έφερνε πορτοκάλια και αυγά στον "γηραιό" Χαβιαρά όταν ο χορός τον άκουγε να παίζει στη στρατιωτική σάλπιγγα ένα τραγούδι του Μπεν Τζόνσον, που τραγουδούσαν στα καπηλειά του Λονδίνου στις αρχές του 17ου αιώνα.
Η διάδοση του ντοκιμαντέρ στην Ελλάδα έγινε έμμονη ιδέα στον Μανθούλη και το 1960 ίδρυσε την «Ομάδα των 5», με τους Ηρακλή Παπαδάκη, Φώτη Μεσθεναίο, Γιάννη Μπακογιαννόπουλο και Ρούσσο Κούνδουρο. Ύστερα από έναν οργασμό διαφώτισης του κοινού και των κρατικών φορέων, με διαλέξεις, προβολές, φεστιβάλ και κινηματογραφικές λέσχες, κατέληξαν στο να γυρίζουν όλοι, αλλά και άλλοι σκηνοθέτες, σειρά από ταινίες για διάφορους οργανισμούς και να ζούν απ' αυτό. Η «Ακρόπολη των Αθηνών» (1961), που γύρισε με τον Ηρ. Παπαδάκη και τον Φ. Μεσθεναίο (και τον μέγα αρχαιολόγο Γιάννη Μηλιάδη), πουλήθηκε σε 3.000 πανεπιστήμια στην Αμερική). Οι ταινίες τους αποσπούσαν κάθε φορά το βραβείο του Φεστιβάλ Θεσσαλονίκης. "Η Πιο Μεγάλη Δύναμη" το 1961, «Άνθρωποι και Θεοί» το 1965 με τη φωνή του Κίμωνα Φράιερ (μεταφραστή της Οδύσσειας του Καζαντζάκη στ' αγγλικά) που μεταδιδόταν κάθε χρόνο, επί 5 χρόνια, από το αμερικάνικο δίκτυο NBC.
Το 1959 ο Μανθούλης δέχτηκε μια πρόταση του κυρ-Αντώνη Ζερβού (της γνωστής εταιρείας ΑΝΖΕΡΒΟΣ, που είχε στούντιο, διανομή και πολλά σινεμά) να γυρίσει μια ελληνική κωμωδία -την «Κυρία Δήμαρχο» (1960)- με πρωταγωνιστές τη Γεωργία Βασιλειάδου και τον Βασίλη Αυλωνίτη, τον Νίκο Κούρκουλο σε δευτερεύοντα ρόλο, τον Καζαντζίδη και τη Μαρινέλλα σε πρώτη κινηματογραφική εμφάνιση και τον Φώτη Μεσθεναίο ως διευθυντή φωτογραφίας.
Το ίδιο συνέβη και με την «Οικογένεια Παπαδοπούλου» (1961), σε σενάριο του Βαγγέλη Γκούφα, με τον Ορέστη Μακρή, τον Ντίνο Ηλιόπουλο, τον Παντελή Ζερβό, την Κάκια Αναλυτή, τον Στέφανο Ληναίο και τον Θανάση Βέγγο, πριν ακόμα αρχίσει τους μεγάλους του ρόλους. Ένας από τους μεγαλύτερους, που του χάρισε και το Βραβείο Καλυτέρου Ηθοποιού από τους κριτικούς, θα είναι στην επόμενη ταινία του Μανθούλη «Ψηλά τα Χέρια Χίτλερ» (1963), με συμπρωταγωνιστή τον Βασίλη Διαμαντόπουλο. Στην ταινία αυτή ο Μανθούλης ανέβασε κι άλλο την μπάρα της ποιότητας, για να περάσει όλη η ατμόσφαιρα και η αυθεντικότητα της Κατοχής, με αποτέλεσμα, εκτός από τα βραβεία των κριτικών που πήρε τότε, να παίζεται σαν «εθνική» ταινία στις εθνικές επετείους.
Το επόμενο βήμα ήταν μια προσωπική ταινία. Το έναυσμα το έδωσαν τα Ιουλιανά. Το «Ψηλά τα Χέρια Χίτλερ» ήταν μια πρώτη πολιτική ταινία, αλλά το «Πρόσωπο με Πρόσωπο», (1966) θα είναι ακόμα πιο καυστική. Μέσα από την καρικατούρα της αναρριχόμενης νεόπλουτης τάξης των εφοπλιστών και των κατασκευαστών, που γκρέμιζαν και ασχήμαιναν την Αθήνα, έπρεπε να σημειωθούν οι δικτατορικές τάσεις που απειλούσαν την πολιτική νομιμότητα και τις ελευθερίες, που με τόσο κόπο μόλις είχαν αρχίσει να επιστρέφουν στην Ελλάδα. Μια τέτοια ταινία δεν ήταν εύκολο να γυριστεί, γιατί μεριμνούσε και η Λογοκρισία. Πολλοί συνέβαλαν με μικρές χρηματικές συμμετοχές ή με την εργασία τους. Σενάριο δεν υποβλήθηκε στη Λογοκρισία και το γύρισμα άρχισε με την άδεια για ένα προηγούμενο ντοκιμαντέρ. Η κόπια πρόλαβε να βγει από το εργαστήριο για να πάρει μέρος στο Φεστιβάλ Θεσσαλονίκης 1966, μια μεγάλη χρονιά με πολύ καλές ταινίες. Εκεί ξεσήκωσε τη φοιτητική νεολαία, εντυπώσιασε τους ξένους κριτικούς και πήρε το Χρυσό Βραβείο Σκηνοθεσίας, όπως το έλεγαν τότε. Οι υπογραφές της κριτικής επιτροπής είναι εντυπωσιακές: Γιάννης
Τσαρούχης, Μόνος Χατζιδάκις, Έλλη Λαμπέτη, Φιλοποίμην Φίνος, Γιάννης Μπακογιαννόπουλος, Γρηγόρης Γρηγορίου... Για πρώτη ίσως φορά, το κοινό που περίμενε τον σκηνοθέτη στην έξοδο, τον σήκωσε στους ώμους, σαν ολυμπιονίκη, και τον πήγε στους έκπληκτους Γάλλους κριτικούς που τον περίμεναν στο καφενείο για να του πάρουν συνέντευξη.
Τον επόμενο χρόνο, το «Πρόσωπο με Πρόσωπο» κλήθηκε να πάρει μέρος σε διάφορα φεστιβάλ, αρχής γενομένης από το Διεθνές Φεστιβάλ Νέου Κινηματογράφου στην πόλη Υέρ της νότιας Γαλλίας. Κατ' εξαίρεση και εκτός διαγωνισμού, γιατί το Φεστιβάλ έκανε δεκτές μόνο πρώτες ταινίες σκηνοθετών, ενώ αυτή ήταν η 4η του Μανθούλη. Το Φεστιβάλ έκανε έναρξη με το «Πρόσωπο με Πρόσωπο» την 21η Απριλίου 1967, ημέρα που έγινε το χουντικό πραξικόπημα στην Ελλάδα! Η ταινία βέβαια ήταν προφητική, αλλά τέτοια σύμπτωση δεν μπορούσε να την περιμένει κανείς. Θα είναι μάλλον και η πρώτη αντιχουντική εκδήλωση που έγινε στο εξωτερικό. Με δεκάδες δημοσιογράφους, κάμερες και μικρόφωνα. Οι συνεντεύξεις του Μανθούλη μεταδόθηκαν το ίδιο βράδυ από πολλά ευρωπαϊκά ραδιόφωνα και από τη «Φωνή της Αλήθειας», ραδιοφωνικό σταθμό που εξέπεμπε από την ανατολική Ευρώπη. Την επόμενη εβδομάδα το Φεστιβάλ Κανών οργάνωσε μια ειδική προβολή, αδιαφορώντας για τις διαμαρτυρίες της χούντας. Φυσικά, η ταινία απαγορεύτηκε στην Ελλάδα «καθ' άπασαν την επικράτειαν, δια λόγους γενικοτέρας θέσεως», το διαβατήριο του σκηνοθέτη ακυρώθηκε, η αστυνομία επισκέφτηκε το σπίτι του, το όνομά του μπήκε στη μαύρη λίστα που δεν έπρεπε να αναφέρει ο τύπος. Όμως τη σκυτάλη της αντίστασης την πήρε το «Ψηλά τα χέρια Χίτλερ». Κατά την προβολή του στις σκοτεινές αίθουσες οι θεατές, μόλις άκουγαν το τραγούδι των Χριστοδούλου-Θεοδωράκη, ξέσπαγαν σε συνθήματα κατά της χούντας.
Είναι η αρχή της εξορίας στο εξωτερικό. Η ταινία παίζεται στο Παρίσι, οι κριτικές είναι θριαμβευτικές, η γαλλική τηλεόραση καλεί τον Μανθούλη σε συνεργασία. Του αναθέτει τη σκηνοθεσία ενός πρωτότυπου προγράμματος που θα γυρίζεται σε διάφορες χώρες (ταξίδευε, τότε, με προσφυγικό διαβατήριο «απάτριδος»), ερευνώντας τις πολιτικές και κοινωνικές ρίζες του θεάματος, της μουσικής και του τραγουδιού. Είναι η εποχή της popgeneration, της γενιάς που αντιτίθεται στον πόλεμο του Βιετνάμ και στις κατεστημένες αξίες γενικότερα και που, στη Γαλλία, θα καταλήξει στον Μάη του '68.
Στο πρόγραμμα, που είχε τίτλο «Στην Αφίσα του Κόσμου», γύρισε πολλούς διάσημους καλλιτέχνες, όπως τον Ζακ Μπρελ, την Τζόαν Μπαέζ, τους Ρόλινγκ Στόουνς με τον Κιθ Ρίτσαρντς και τον Μικ Τζάγκερ, τον Τζον Μαγιάλ, τον Σάνρα, την Μάριον Ουίλιαμς, τον Τζόνι Χαλιντέι, τον Ζορζ Μουστάκι, τον Νουρέγιεβ και πολλούς άλλους. Για το ίδιο πρόγραμμα γύρισε ντοκιμαντέρ με τη Μελίνα, τον Μίκη Θεοδωράκη και τη Μαρία Φαραντούρη για την κατάσταση στην Ελλάδα. Η «Αφίσα του Κόσμου» αγαπήθηκε τόσο από το κοινό όσο και από την κριτική, η οποία της έδωσε το ετήσιο βραβείο της καλύτερης γαλλικής εκπομπής του 1969. «Μια μόνο σκηνή του Ροβήρου Μανθούλη, οι ακροβάτες που εκτελούν τα νούμερά τους πάνω από τις ρουλέτες σ' ένα καζίνο του Λας Βέγκας, έφτανε για να στείλει το προηγούμενο πρόγραμμα στον κάλαθο των αχρήστων» έγραφε η LeMonde(22-3-1969). «Χρωστάμε στην "Αφίσα του Κόσμου" μια ατιγμή σπάνια. Τον Νουρέγιεβ σε πρόβα, να χορεύει με την Κλερ Μοτ και να μας μιλάει για τη ζωή και τον θάνατο. Εξαίρετες στιγμές, στο ύψος εκείνου που τις ενέπνευσε» γράφει η L'Union(13-12-1969). «Πρέπει να πούμε ότι η συνάντηση του Ζωρζ Μουστάκι με τον Μίκη Θεοδωράκη ξεπέρασε κάθε μας πρόβλεψη. Ο Ροβήρος Μανθούλης κατάφερε με μεγάλη δεξιοτεχνία να μας δείξει την προσήλωση του Θεοδωράκη (σαν να διάβαζε τη σκέψη του) στο να περάσει τη μουσική του στον Μουστάκι. Μια δημιουργία βαθύτατα συγκινητική. Μετά από ένα τέτοιο φιλμ, είναι προφανές ότι αυτά που ακολούθησαν ήταν αδύνατο να μας ενδιαφέρουν» γράφει η L'Humanite(21-5-1970).
Το αποτέλεσμα αυτής της επιτυχίας ήταν να του αναθέσει το 3ο κανάλι, που στο μεταξύ ετοιμαζόταν να εκπέμψει, τη σκηνοθεσία ενός ντοκιμαντέρ για τα μπλουζ. Ο Μανθούλης γύρισε το «Ανεβαίνοντας τον Μισισιπή» στην Αμερική και με το φιλμ αυτό έκανε εγκαίνια το κανάλι στις 3 Ιανουάριου 1973. Παράλληλα, γύρισε στο Χάρλεμ την ταινία μεγάλου μήκους «Μπλουζ με σφιγμένα δόντια», που παίχτηκε την ίδια χρονιά στους κινηματογράφους και απέσπασε ενθουσιώδεις κριτικές. Η ταινία προβλήθηκε σε διάφορα φεστιβάλ και στο τμήμα Καλύτερες Ταινίες της Χρονιάς του Φεστιβάλ Λονδίνου. Καλύτερη Ταινία της Χρονιάς επελέγη επίσης από τους Βέλγους κριτικούς (μαζί με τον «Γάμο της Μαρίας Μπράουν» του Φασμπίντερ και «Το Κοπάδι» του Γκιουνέι). Τότε αρχίζει και η σειρά των πολιτιστικών ντοκιμαντέρ με τον γενικό τίτλο «Μια χώρα, μια μουσική», που έφερε τον Μανθούλη σε πολλές χώρες των 5 ηπείρων (Ιρλανδία, Ουγγαρία, Αίγυπτο, Υεμένη, ΗΠΑ, Σικελία, Κούβα, Αργεντινή, Βραζιλία, Καναδά, Αυστραλία, Ισραήλ κλπ, και στην Ελλάδα όταν έπεσε η χούντα). Προηγουμένως είχε «σκηνοθετήσει» από τηλεφώνου τις σκηνές που γύρισε ο οπερατέρ Φώτης Μεσθεναίος στην Ελλάδα κατά τη διάρκεια της δικτατορίας για την ταινία «Κραυγή της σιωπής». Στο μεταξύ, η Μελίνα ενθουσιάζεται με το φιλμ που της γύρισε ο Μανθούλης για την «Αφίσα του Κόσμου» και του προτείνει μια ταινία αμερικανικής παραγωγής με παραγωγό τον Ντασέν, με τίτλο «Lilly'sStory». Ο Μανθούλης γράφει το σενάριο στα αγγλικά (με τον Γιώργο Σεβαστίκογλου) και στέλνει ένα γαλλικό συνεργείο να γυρίσει κρυφά σκηνές στην Αθήνα, όπου όμως συλλαμβάνεται έξω από την Ασφάλεια της οδού Μπουμπουλίνας. Τελικά, το φιλμ δεν γυρίστηκε γιατί την παραμονή του γυρίσματος διαλύθηκε η παραγωγός εταιρία. Και δεν μπόρεσε να γυριστεί ούτε στη Ρουμανία, γιατί το απαγόρευσε ο Τσαουσέσκου, ο οποίος είχε υπογράψει τις μέρες εκείνες εμπορική συμφωνία με τη χούντα. Λίγο μετά την πτώση της χούντας η κυβέρνηση πρότεινε στον Μιχάλη Κακογιάννη να αναλάβει την Τηλεόραση (1975). Εκείνος αρνήθηκε και υπέδειξε τον Μανθούλη. Ο Καραμανλής του αναθέτει την καλλιτεχνική διεύθυνση της ΕΡΤ, που στο μεταξύ είχε γίνει ανώνυμη εταιρία δημοσίου δικαίου. Ο Μανθούλης δέχτηκε για ένα χρόνο. Στο διάστημα αυτό προσπάθησε να συνεφέρει το πρόγραμμα, με συνεργάτες του τον Γιάννη Μπακογιαννόπουλο, τον Πέτρο Μάρκαρη, την Τώνια Μαρκετάκη και άλλους. Έφερε τον Γάλλο μοντέρ του Ντομινίκ Κολονά για να ξεκινήσει μια σειρά ανάλογη μ' αυτές που γύριζε στη Γαλλία. Την βάφτισε «Παρασκήνιο» και την ανέθεσε σε άξιους νέους σκηνοθέτες όπως ο Παπαστάθης και ο Χατζόπουλος. Παράλληλα, έφτιαξε μεσημεριανό πρόγραμμα, το «Κάθε μεσημέρι», που από την πρώτη μέρα αγαπήθηκε από το κοινό, επέβαλε τα ζωντανά προγράμματα, που δεν υπήρχαν ακόμη τότε από τον φόβο των Ιουδαίων, δημιούργησε το «Μια ταινία, μια συζήτηση», έφερε τα κινηματογραφικά συνεργεία στην τηλεόραση και γυρίστηκαν τα πρώτα σήριαλ σε κινηματογραφικό φιλμ, όπως «Ο φωτογράφος του χωριού» και η «Η δασκάλα με τα χρυσά μάτια», αναμόρφωσε το «Θέατρο της Δευτέρας» (που έφτασε να έχει 90% θέαση), εγκαινίασε τις «Μουσικές Βραδιές» με τον Γιώργο Παπαστεφάνου, αρχίζοντας με μια "Βραδιά Ζορζ Μουστάκι" και περιόρισε το αμερικανικό πρόγραμμα φέρνοντας ευρωπαϊκά σίριαλ, όπως το γαλλικό «Μαύρο ψωμί», το ιταλικό «Πινάκιο» και άλλα από τις βαλκανικές χώρες (και βέβαια δέχτηκε διαμαρτυρίες από την αμερικανική πρεσβεία...).
Ανάμεσα στ' άλλα κατάφερε να πείσει τον θυμωμένο με την κυβέρνηση Μόνο Χατζιδάκι, που ετοίμαζε παραίτηση, να παραμείνει στο Τρίτο Πρόγραμμα. Στις μέρες του επίσης ιδρύθηκε η ΕΡΤ της Θεσσαλονίκης (σημερινή ΕΡΤ-3). Όταν ο Μανθούλης ανέλαβε την ΕΡΤ, η ΥΕΝΕΔ, το τηλεοπτικό κανάλι του υπουργείου Άμυνας, είχε το 75% της θέασης και η ΕΡΤ το 25%. Όταν έφυγε, τα ποσοστά είχαν αντιστραφεί με αποτέλεσμα να κατηγορηθεί από τον υπουργό Αμύνης (Ευ. Αβέρωφ) στο Υπουργικό Συμβούλιο για αθέμιτο ανταγωνισμό. Όταν, τέλος, διορίστηκαν μερικοί υπάλληλοι της ΚΥΠ στην ΕΡΤ και άρχισαν να σαμποτάρουν το πρόγραμμα, ο Μανθούλης παραιτήθηκε.
Ο Μανθούλης συνέχισε τα ταξίδια του για τη γαλλική τηλεόραση και, επιστρέφοντας από την Ταϊτή, η νέα κυβέρνηση του Ανδρέα Παπανδρέου τον καλεί να αναλάβει την ΥΕΝΕΔ, αλλά δεν δέχεται. Στη συνέχεια του ζητάει να βρει έναν τρόπο να διορθωθεί το χάος που δημιουργήθηκε στην ΕΡΤ γιατί ήταν έτοιμη να κλείσει. Έγινε κΓ αυτό, η ΕΡΤ συνήλθε και ζητάνε από τον Μανθούλη να αναλάβει την καλλιτεχνική διεύθυνση κατά την μετατροπή της ΥΕΝΕΔ, που στο μεταξύ πέρασε στην αρμοδιότητα του υπουργείου Προεδρίας, σε ΕΡΤ-2. Έκανε ό,τι μπόρεσε με συνεργάτες του τον Λεωνίδα Ζενάκο, τον Βασίλη Βαφέα και τον Νίνο Μικελίδη, ώσπου παραιτήθηκε για να γυρίσει τις «Ακυβέρνητες πολιτείες» (1983-1986) του Τσίρκα, μια τηλεοπτική σειρά με γαλλική συμπαραγωγή, που κράτησε τρία χρόνια. Το σήριαλ αυτό μεταδόθηκε μόνο τρεις φορές από τότε στην Ελλάδα και 50 φορές από τη γαλλική τηλεόραση. Δεν υπάρχει Γάλλος που δεν έχει δει τουλάχιστον ένα επεισόδιο από τις «Ακυβέρνητες πολιτείες». «Μια από τις πιο καταπληκτικές και συναρπαστικές ταινίες που είδα στην τηλεόραση τα τελευταία χρόνια», γράφει στην επιφυλλίδα της στο περιοδικό L'EvenementduJeudiη Φρανσουάζ Σαγκάν.
Το 1991, ο Μανθούλης εκλέχτηκε Πρόεδρος της Ελληνικής Κοινότητας Παρισιού, την οποία προσπάθησε να κάνει ένα ελληνικό πολιτιστικό κέντρο. Ίδρυσε εκεί κινηματογραφική λέσχη, εγκαινίασε ένα περιοδικό και οργάνωσε σεμινάρια με πανεπιστημιακούς, σαν ένα λαϊκό πανεπιστήμιο. Παράλληλα, γύρισε μια σειρά ταινιών πάνω στους Έλληνες του Παρισιού. Παρουσίασε στα μέλη της κοινότητας πολλούς Έλληνες πολιτικούς (Κώστα Καραμανλή, Αλέκα Παπαρήγα, Νίκο Κωνσταντόπουλο, Γιώργο Παπανδρέου κ.ά.). Ύστερα από δέκα χρόνια παραιτήθηκε από την κοινότητα, αφού πρώτα οργάνωσε μια ελληνική εβδομάδα με τίτλο «Η Ελλάδα στον Σηκουάνα», σε συνεργασία με τον Δήμο Παρισιού, παρουσιάζοντας τους Έλληνες που μετέχουν στις πολιτιστικές δραστηριότητες της Γαλλίας (Κώστα Γαβρά, Βασίλη Αλεξάκη, Γιάννη Κόκκο, Αντιγόνη Ιονάτου, τον ζωγράφο Παύλο). Για πρώτη φορά στην ιστορία ο δήμαρχος δεξιώθηκε ξένη κοινότητα. Δυο χιλιάδες μέλη της ελληνικής παροικίας πέρασαν ένα βράδυ στις καταστόλιστες αίθουσες της Δημαρχίας του Παρισιού, που άρχισε μ' ένα ρεσιτάλ της σοπράνο Αλεξάνδρας Παπατζιάκου και του πιανίστα Γιάννη Βακαρέλη. Κάποιος είπε (ο Βασίλης Αλεξάκης νομίζω) πως η τελευταία φορά που έγινε κάτι τέτοιο ήταν η συναυλία του Ροσίνι για την υποστήριξη της Επανάστασης του 1821.... Το Δημοτικό Συμβούλιο του απένειμε το Μετάλλιο της Πόλεως του Παρισιού για την πολιτιστική δράση του στη Γαλλία.
Την ίδια εποχή, ο Μανθούλης ενδιαφέρεται για τον ρόλο της τηλεόρασης στην διαμόρφωση των νεαρών τηλεθεατών, γυρίζει την ταινία «Η Τηλεόραση των μπόμπιρων» και πείθει την υπουργό Μέσων Μαζικής Επικοινωνίας να ιδρύσει το ινστιτούτο Ιούλιος Βερν για την ενίσχυση των μορφωτικών προγραμμάτων. Ο υπουργός Πολιτισμού Ζακ Λανγκ του αναθέτει ένα φιλμ για τον Καθεδρικό Ναό της Ρεμς, το οποίο προβάλλεται ένα βράδυ στο ναό και πείθει τους παραγωγούς σαμπάνιας, που είχαν προσκληθεί να ενισχύσουν με 100 εκατομμύρια φράγκα την αναστήλωση του ναού και την συντήρηση των 2.000 αγαλμάτων που τον στολίζουν.
Το γαλλικό υπουργείο Πολιτισμού αναθέτει στον Βασίλη Αλεξάκη να καλέσει Έλληνες συγγραφείς στη Γαλλία και στον Μανθούλη τους θεατρικούς συγγραφείς. Θα έρθουν ο Ιάκωβος Καμπανέλης, η Λούλα Αναγνωστάκη και ο Γιώργος Μανιώτης τους οποίους ο Μανθούλης παρουσιάζει στο Θέατρο των Πολιτισμών του Κόσμου μαζί με αποσπάσματα από έργα τους παιγμένα στα γαλλικά. Αυτό θα οδηγήσει στην παρουσίαση από τον Μανθούλη του έργου του Μανιώτη «Η Κοινή Λογική» στο Φεστιβάλ Αβινιόν, παρουσία του συγγραφέα. Η παράσταση θα μεταδοθεί από το κρατικό ραδιόφωνο France-Culture.
Στο μεταξύ, ο Μανθούλης στρέφεται κυρίως σε ελληνικά θέματα και γυρίζει τον «Ελληνικό Εμφύλιο Πόλεμο» και την «Δικτατορία των Συνταγματαρχών» για το γαλλικό πολιτιστικό κανάλι ARTE(σε συμπαραγωγή με την FR-3 και τη NET) καθώς και την ταινία μεγάλου μήκους «Lilly'sStory» (με θέμα το πώς δεν γυρίστηκε η παλιά ταινία με την Μελίνα), η οποία επελέγη από το Φεστιβάλ Βενετίας ως επίσημη συμμετοχή το 2000. Η ταινία γυρίστηκε στο Παρίσι, στην Ελλάδα, την Σλοβενία και την Ουγγαρία (γιατί ένα από τα επεισόδια της αναφέρεται στον εξόριστο εκεί Δημήτρη Χατζή). Στο διάστημα αυτό εξέδωσε καινούρια βιβλία (το προηγούμενο ήταν το Κράτος της Τηλεόρασης) από τις εκδόσεις Εξάντας: το Αρχαίο Ερωτικό Λεξιλόγιο, για την αργκό της αρχαίας ελληνικής γλώσσας, Μιμίαμβοι του Αλεξανδρινού κωμωδιογράφου Ηρώνδα σε μετάφραση και σχόλια, το βιωματικό μυθιστόρημα Lilly'sStory, το Μπλουζ με Σφιγμένα Δόντια, χρονικό του γυρίσματος της ταινίας, Το Ημερολόγιο του Εμφυλίου Διχασμού, 1900-1974 από τις εκδόσεις Καστανιώτη κ.α., συνολικά 17 βιβλία μέχρι σήμερα. (Τα τρία τελευταία του είναι Ο ΚΟΣΜΟΣ ΚΑΤ' ΕΜΕ, ΟΙ ΜΕΤΑΜΟΡΦΩΣΕΙΣ ΤΗΣ ΑΦΡΟΔΙΤΗΣ και ΜΟΝΤΑΖ, από τις Εκδόσεις Γαβριηλίδης).
Από τις δύο μεγάλες σχολές μηχανικών της Αρχαίας Ελλάδας, της Σικελικής του Αρχύτα του Ταραντίνου και της Αλεξανδρινής του Διάδη του Πελαίου, έμελλε να προκύψει η γένεση του πρώτου πυροβόλου όπλου.
Η πολύχρονη χρήση των βλητικών μηχανών στην μακεδονική εκστρατεία της Ασίας, εξάντλησε κάθε πειραματικό στάδιο μηχανικών εφαρμογών και έδωσε την δυνατότητα να αναζητηθούν νέες μορφές όπλων με ακόμα καλύτερη κατασκευή και αυξημένο βεληνεκές.
Στις ραψωδίες Δ και Φ της Οδύσσειας, ο Όμηρος, αναφερόμενος στον περίφημο τοξότη Πάνδαρο και στο ισχυρότατο τόξο του με το οποίο τραυμάτισε το Μενέλαο, καθώς και στο εξίσου ισχυρότατο τόξο του Οδυσσέα με το οποίο σκοτώθηκαν οι μνηστήρες από το μοναδικό αξιόλογο χειριστή του, παρουσιάζει τις αρχαιότερες αρχές της βλητικής. Στα δύο παραπάνω τόξα διαφαίνεται η ανάγκη της αύξησης του βεληνεκούς και η ανάλογη ανάγκη της αύξησης της ισχύος του.
Τόσο οι τοξότες, οι ιπποτοξότες ή εφιπποτοξότες (Ηρόδοτος 9,49) όσο και οι ακοντιστές (Θουκυδίδης 3,97 και Ηρόδοτος 8,90), υπήρξαν αντικείμενο ιδιαίτερης μελέτης από τους αρχαιότερους μηχανικούς. Το βεληνεκές και η ισχύς του βλήματος αφενός και τα όρια φυσικής αντοχής του χειριστή αφετέρου, διαπιστώθηκε ότι βρίσκονταν σε μια αλληλοεξάρτηση αναλογιών. Με τις εμπειρίες της γνώσης αυτής, η βλητική πέρασε στο δεύτερο στάδιο του διάμεσου (δηλαδή της χρήσης αντικειμένου με την παρεμβολή κάποιου μέσου). Στο στάδιο αυτό, μετά τη χρήση των τόξων καθιερώνονται και οι σφενδόνες.
Μάλιστα τα ομηρικά κείμενα αναφέρονται σε ένα εκλεκτό τύπο πολεμιστή για τον οποίο δεν υπάρχει θέση στη σύγχρονη πολεμική διαδικασία. Πρόκειται για τον αμφιδέξιο πολεμιστή. Στην κατηγορία αυτή ανήκε, για παράδειγμα, ο Αστερόπαιος, ο οποίος «εξεσφενδόνιζε ταυτόχρονα δύο δόρατα, αφού ήταν μοναδικό στο να χρησιμοποιεί και τα δύο του χέρια με τον ίδιο τρόπο» (Ιλιάδα Φ162-163). Αυτό δείχνει ότι οι δεξιόχειρες και αριστερόχειρες τοξότες και σφενδονίτες δεν αντιστοιχούσαν σε δύο σύνολα στρατιωτών, αλλά σε ένα με τις ειδικότητες χειριστού τόξου και χειριστού σφενδόνης.
Σύμφωνα με το Στράβωνα, οι σφενδόνες επινοήθηκαν από τους Αιτωλούς στην περίοδο των πολέμων τους εναντίον των Επειών. Στην αρχική κατασκευή τους περιγράφονται σαν κοινοί ιμάντες πλατύτεροι στο μέσον, ή σαν τεμάχια δέρματος με προέκταση ιμάντων, ταινιών, σχοινιών ή αλυσίδων (κώλων) στα άκρα τους. Ο όρος «βελοσφενδόνη» που συναντάται στον Πλούταρχο (Σύλλας, 18), αναφέρεται στην εξέλιξη του όπλου αυτού, όπως και η κεστροσφενδόνη (βλέπε Επιστήμη και Τεχνολογία, τεύχος 2).
Η τελειότερη μορφή της εξέλιξης αυτής ήταν η χειροβαλλίστρα, φορητή χειροσφενδόνη με μεγάλη βλητική δύναμη λόγω της χρήσης μεταλλικών ελατηρίων. Η χρήση του όπλου αυτού στα πεδία των μαχών ήταν αρκετά αποτελεσματική, και ακριβώς για το λόγο αυτό συναντάμε τη συμμετοχή σώματος σφενδονιτών στο στρατό του Δημήτριου του Πολιορκητή, στα τέλη του 4ου π.Χ. αιώνα. Η μηχανοποίηση της τοξοβολίας, όπως φαίνεται από τις μετέπειτα κατασκευές, χωρίστηκε σε δύο σχολές έρευνας και εφαρμογής.
Στις έρευνες των σχολών αυτών το αντικείμενο επικεντρώθηκε στο βεληνεκές, στην αποτελεσματικότητα, στην πρακτική εφαρμογή, στην οικονομία στρατιωτικών δυναμικού και, οπωσδήποτε, στην ενέργεια που απαιτούσε σφαιρικές και πολυποίκιλες γνώσεις.
Για το λόγο αυτό διαπιστώνουμε πως οι εφαρμογές πρωτότυπων θεωριών, όπως αυτή των συνδυασμών, αναγνωρίστηκαν και διερευνήθηκαν πρώτα με τη διαίσθηση και ύστερα με την πρακτική χρήση. Μάλιστα, αν μεταφερθούμε στο πεδίο δοκιμών του νεογέννητου πυροβολικού του 4ου π.Χ. αιώνα, θα δούμε τη θεωρία των συνδυασμών σε πλήρη εφαρμογή. Χειριστές, σημειωτές, γεωμέτρες, τοπογράφοι και εκτιμητές συμβάλλουν στην ανεύρεση του σωστού βεληνεκούς, όπου το βλήμα θα μεταφέρει και θα αυξήσει στην πορεία του την ορμή και τη δύναμη της αρχικής του ενέργειας. Ο συνδυασμός για τη λύση τέτοιων προβλημάτων, με ανομοιογενή υλικά βλητικής (πέτρες, βέλη, ακόντια, μολύβδινα βλήματα, πυρφόρα υλικά και άλλα) είχε σαν αποτέλεσμα την αυξομείωση του μεγέθους των τηλεβόλων. Η μία σχολή προσανατολίστηκε προς τη σμίκρυνση και η άλλη προς τη μεγέθυνση των μηχανών.
Τα αντίστοιχα κατασκευάσματα τους διακρίνονται στις λιθοβόλες σφενδόνες και τις χειροβαλλίστρες αφενός, και στις βαλλιστρίδες και τους τριταλινυαίους καταπέλτες αφετέρου. Ωστόσο, η ιστορία των βλητικών αυτών μηχανών αριθμεί τουλάχιστον δύο χιλιετίες.
"Etodomo", οι αρχαιότεροι οπλοποιοί
Η προπαρασκευή για πόλεμο, η οποία και δημιούργησε τις αρχαιότερες συντεχνίες κατασκευαστών όπλων, ήταν άμεσα εξαρτημένη από τους σιδεράδες, χαλκουργούς ή ορειχαλκουργούς, που στα συλλαβικά κείμενα της μυκηναϊκής εποχής τους συναντάμε με το γενικό όρο «ΚΑΚΕWΈ». Μια ενδιαφέρουσα προφορά του όρου αυτού, που προτείνεται από τον καθηγητή Πολ Φορ, η «ΚΗΑLΚΕWΕS» ανταποκρίνεται στο ετυμολογικό φάσμα που συνδέει τις αρχαιότερες μορφές του ελληνικού αλφάβητου (κυπριακό και κρητομυκηναϊκό) με σημερινά τοπωνύμια (Χαλκίδα, Χαλκιδική και άλλα) και, πάνω απ' όλα, μας δίνει την ουσιαστική ερμηνεία του παρακάτω χωρίου του ιστορικού Διόδωρου του Σικελιώτη: «Οι δε Τύριοι χαλκείς έχοντες τεχνίτας και μηχανοποιούς κατασκεύασαν φιλότεχνα βοηθήματα». (Ιστορική βιβλιοθήκη 12, 43) Τα φιλότεχνα βοηθήματα, διάφορες βλητικές και άλλες αμυντικές μηχανές (βλέπε Επιστήμη και Τεχνολογία, τεύχος 3), όπως βλέπουμε, ήταν κατασκευασμένα από τους «χαλκείς» (ορειχαλκουργούς) που αναφέρει ο Διόδωρος, δηλαδή τους «ΚΗΑLΚΕWΕS». Σε αυτούς λοιπόν αναφέρονται οι Μυκηναίοι άρχοντες, όταν χρειάστηκε να γίνει αναγκαστική εκποίηση μετάλλων για την κατασκευή όπλων, όπως αναφέρεται σχετικά:
Οι επίτροποι και οι επιστάτες, οι έπαρχοι, οι κλειδούχοι, οι ελεγκτές των καρπών και των συγκομιδών θα παραδώσουν τον ορείχαλκο των ιερών για να κατασκευαστούν αιχμές ακοντίων και λάμες σπαθιών στις παρακάτω αναλογίες: Ο επίτροπος της Πίσας δύο κιλά, ο έπαρχος 750 γραμμάρια. (Πινακίδα ΡΥ, Jn 829).
Αξίζει να σημειωθεί ότι από την παράδοση αυτή κατασκευάστηκαν 34.000 αιχμές βελών. Οι ενεπίγραφες πινακίδες της Κνωσού, της Πύλου και των Μυκηνών που αναφέρονται στους ορειχαλκουργούς ξεπερνούν τις εκατό. Αν σε αυτές προσθέσουμε και άλλες συναφείς που αναφέρονται στους οπλοποιούς (ETOMODO), στα μέταλλα των ναών (KAKO NAWIYO) ή στους τοξότες (KEKIDE), θα καταλήξουμε στο συμπέρασμα πως η οπλοποιία στήριξε το δόγμα της προπαρασκευής για πόλεμο και δημιούργησε τις βασικές προϋποθέσεις για την εξέλιξη της μηχανικής.
Η αλληλένδετη σχέση της οπλοποιίας με τη μηχανική στηρίχθηκε από το απώτατο παρελθόν στις πλουσιοπάροχες στρατιωτικές χορηγίες. Μετά την Αθήνα και τις Συρακούσες, όπου γεννήθηκε το αρχαιότερο πυροβολικό, η Αλεξάνδρεια και η Ρόδος παρουσίασαν με τη σειρά τους αξιόλογες σχολές. Η οικονομική ευμάρεια, η ίδρυση της γνωστής Βιβλιοθήκης και η συγκέντρωση της γνώσης στην Αλεξάνδρεια, δημιούργησαν το αρχαιότερο πολυτεχνείο της ιστορίας. Σε διάστημα τριών αιώνων στη σχολή αυτή διερευνήθηκε το ευρύτερο φάσμα των θετικών επιστημών.
Οι χορηγίες των Πτολεμαίων, μεταξύ άλλων, έδωσαν τη δυνατότητα στους ερευνητές να στραφούν στη μελέτη της τελειοποίησης των μακεδονικών πολεμικών μηχανημάτων και στη λύση των προβλημάτων που παρουσίαζε η χρήση τους.
Τα έργα των μηχανικών, Αρχιμήδη (Περί των μηχανικών θεωρημάτων προς Ερατοσθένην έφοδος), Φίλωνα Βυζαντίου (Μηχανική Σύνταξις) Αθηναίου (Περί Μηχανημάτων), Κτησιβίου (Υπομνήματα Μηχανικά), Βίτωνα (Κατασκευαία Πολεμικών Οργάνων) και Ήρωνα του Αλεξανδρέα (Χειροβαλλίστρας Κατασκευής και Συμμετρία), θεωρούνται ο πυρήνας πάνω στον οποία διαμορφώθηκε η επιστήμη της βλητικής. Στη συνέχεια δίνουμε τις περιγραφές δύο τηλεβόλων της Αλεξανδρινής εποχής, όπως παρουσιάστηκαν αυτές στα πρακτικά της Ακαδημίας Επιστημών του Βερολίνου στις αρχές του αιώνα μας. Πρόκειται για διασωθέντα αποσπάσματα από τη Μηχανική Σύνταξη του Φίλωνα και τα Βερολοποιϊκάτου Ήρωνα Κτησίβιου.
Ο πλήρης τίτλος του δεύτερου έργου Ήρωνος Κτησίβιου Βελοποιϊκά δεν έχει εξακριβωθεί σε ποιον συγγραφέα ανήκει. Σημειώνουμε όμως πως στις κατασκευές του Κτησίβιου, οι περιγραφές των οποίων διασώθηκαν από μεταγενέστερους συγγραφείς, αναφέρονται τριών ειδών τηλεβόλα με τα οποία μπορούσε να εκτελεστεί βολή βαρέων λίθων σε μεγάλη απόσταση. Στις δύο κατασκευές η βολή γινόταν με πεπιεσμένο αέρα (αερότονα τηλεβόλα), ενώ στην τρίτη με τη χρήση ελατηρίων ή τεντωμένων χορδών.
Το τηλεβόλο του Αρχιμήδη
Ο πατέρας της Αναγέννησης Φραγκίσκος Πετράρχης (1304-1374) ενθάρρυνε τους φίλους του να τον βοηθούν στην αναζήτηση χαμένων χειρογράφων της ελληνικής και της λατινικής λογοτεχνίας και στην αντιγραφή αρχαίων επιγραφών, γιατί, όπως έγραψε ο ίδιος, τα κλασικά κείμενα αποτελούσαν ιστορικά ντοκουμέντα και «ήταν το πολυτιμότερο εμπόρευμα από όσα πωλούσαν οι Κινέζοι και οι ’Άραβες» («EPISTOLAE VARIAE» 29). Πράγματι, σαν κυνηγός χειρογράφων, αντέγραψε ιδιοχείρως όσα δεν μπορούσε να αγοράσει και ταυτόχρονα είχε μισθωμένους αντιγραφείς. Αν και αντίθετος του εκκλησιαστικού κατεστημένου, σε ηλικία 42 χρόνων βρέθηκε προϊστάμενος της εκκλησίας της Πίζας.
Σε μια εκκλησιαστική βιβλιοθήκη της Βερόνας ανακάλυψε ένα χαμένο χειρόγραφο του Κικέρωνα, ενώ στη Λιέγη βρήκε το λόγο «PROARCHIA» του ίδιου συγγραφέα. Ο μεγάλος αυτός σοφός λοιπόν, που το πάθος του για την αρχαιότητα του έκανε να ντύνεται με την τήβεννο των αρχαίων συγκλητικών, είναι ο μόνος συγγραφέας που αναφέρεται σχετικά στο τηλεβόλο του Αρχιμήδη. Στο έργο του «DE REMEDIIS URTIUSQUE FORTUNAE» (Περί θεραπευτικών μέσων εκατέρας των τυχών) διαβάζουμε:
Έχω αναρίθμητες μηχανές και βλητικά (βαλλιστικά) μηχανήματα. Τον μη επιδεκτικόν μίμησης κεραυνό κατόρθωσε να τον μιμηθεί η ανθρώπινη μανία καταστροφικότητας. Οι εξακοντιζόμενοι από τις νεφέλες του ουρανού κεραυνοί, εξεσφενδονίζονται τώρα από ένα φονικό μηχάνημα (όργανο), η κάνη του οποίου είναι κατασκευασμένη από σκληρό ξύλο. Μερικοί πιστεύουν ότι το μηχάνημα αυτό εφευρέθηκε από τον Αρχιμήδη, κατά τη διάρκεια της πολιορκίας των Συρακουσών από τα στρατεύματα του στρατηγού των Ρωμαίων Μάρκελλου. Αλλά, όμως, εκείνος (ο Αρχιμήδης) εφεύρε αυτό, στην προσπάθεια του να διαφυλάξει την ελευθερία των συμπολιτών του και να αποτρέψει την καταστροφή της πατρίδας του.
Ωστόσο δε θέλησε να προχωρήσει στην τεχνική περιγραφή του όπλου αυτού. Το μυστικό διατηρήθηκε έναν ολόκληρο αιώνα μετά το θάνατο του Πετράρχη και παρουσιάστηκε από έναν άλλο συλλέκτη αρχαίων χειρογράφων, ο οποίος μάλιστα την ιδιοποιήθηκε. Πρόκειται για το διάσημο Ιταλό ζωγράφο και μηχανικό Λεονάρντο Ντα Βίντσι (1452-1519) που στην πραγματεία του με τίτλο Architronio παρουσίασε το παραπάνω τηλεβόλο.
Τα σχέδια και οι σημειώσεις του αναφέρονται στο μηχάνημα για το οποίο μας πληροφορεί ο Πετράρχης. Πρόκειται για ένα τηλεβόλο με κάνη δύο μέτρων μήκους και διάμετρο μερικά εκατοστά. Στο άκρο της κάνης που ο χειριστής τοποθετούσε το σφαιρικό βλήμα, ήταν προσαρμοσμένο μέσα σε ένα δοχείο το οποίο ήταν κλεισμένο αεροστεγώς.
Το δοχείο αυτό θερμαινόταν μέχρι το σημείο της διαπύρωσης. Από άλλο δοχείο, το οποίο βρισκόταν λίγο ψηλότερα, μεταφερόταν απότομα με τη χρήση ειδικής στρόφιγγας νερό στο διάπυρο δοχείο. Η ενέργεια που δημιουργούσε η αστραπιαία μετατροπή του νερού σε ατμό, εξεσφενδόνιζε το βλήμα. Ο καθηγητής Ευάγγελος Σταμάτης που ασχολήθηκε διεξοδικά με τα έργα του Αρχιμήδη, υποστηρίζει ότι το σφαιρικό βλήμα του τηλεβόλου ήταν λίθινο ή μεταλλικό, βάρους 36 κιλών και κάλυπτε ένα βεληνεκές έξι σταδίων, περίπου 1200 μέτρα. Αν και ο Λεονάρντο Ντα Βίντσι δεν αναφέρει την πηγή των πληροφοριών του για την κατασκευή του τηλεβόλου, σήμερα είναι επίσημα παραδεκτό ότι πρόκειται για το μηχανικό επίτευγμα του Αρχιμήδη.
Σε μια συλλογική εργασία αφιερωμένη στους κώδικες και τα σχέδια του Λεονάρντο Ντα Βίντσι, η οποία παρουσιάστηκε σε ειδικό ένθετο του περιοδικού Europeo tο 1982, γίνεται μία πλήρης παρουσίαση του έργου, συμπεριλαμβανομένων και των κωδίκων της Μαδρίτης που ανακαλύφθηκαν πρόσφατα, το 1967, καθώς επίσης και ενός άλλου χειρογράφου που βρέθηκε στη Φλωρεντία και εκδόθηκε για πρώτη φορά το 1975 από τον Cadro Pedretti. Στην εργασία αυτή, από την οποία προέρχεται και το πρωτότυπο σχέδιο του τηλεβόλου του Λεονάρντο, οι παραπάνω ερευνητές αναφέρονται «στο κανόνι θερμικής ενέργειας του Αρχιμήδη, το οποίο παρουσίασε ο Λεονάρντο Ντα Βίντσι σε ένα χειρόγραφο της περιόδου 1487-1490».
Μάλιστα οι ίδιοι συμπεραίνουν ότι ο Λεονάρντο χρησιμοποίησε τις πληροφορίες του Πετράρχη ή άλλες πηγές που ακόμα παραμένουν απροσδιόριστες (σημειώνοντας το όνομα του ιστορικού Gugliemo Di Pastregno). Στο ίδιο κείμενο επίσης διαπιστώνεται και το συμπέρασμα πως η χρήση θερμικής ενέργειας στο όπλο του Λεονάρντο προέρχεται από τις «περί ατομικίνηοης» θεωρίες του Ήρωνα της Αλεξάνδρειας.
Η καταστροφή της βιβλιοθήκης της Αλεξάνδρειας αποτέλεσε την τροχοπέδη της καλπάζουοας τεχνολογικής έρευνας, η οποία κυοφορούσε ήδη την επιστήμη της ρομποτικής (αυτοματοποιητικής) με τις γνωστές κατασκευές του Ήρωνα και των άλλων μηχανικών.
Το αποτέλεσμα της διασποράς των επιστημόνων και των έργων που διασώθηκαν θεωρείται σαν μια από τις μεγαλύτερες απώλειες του ελληνισμού. Τα δευτερεύοντα πνευματικά κέντρα της εποχής (Αθήνα, Ρόδος, Πέργαμος, Κόρινθος, Αντιόχεια) δε στάθηκαν ικανά να προσελκύσουν τη διανόηση της Αλεξάνδρειας. Οι επερχόμενες δυνάμεις των Ρωμαίων, του χριστιανισμού, των Βυζαντινών και της αραβικής διανόησης, επωφελούμενες από τη διασπορά αυτή, επιδόθηκαν στην αφομοίωση των όσων απέμειναν.
Το τέλος της Αλεξανδρινής σχολής, επίσης, συνδέεται και με τους συλλέκτες των παλιών χειρογράφων. Από τις πληροφορίες του Σενέκα αλλά και τη θωράκιση των Αράβων με πολλά βλητικά μηχανήματα, φαίνεται ότι, η δεύτερη μεγάλη διασπορά της διανόησης των ελληνιστικών κέντρων της Ανατολής, που έγινε μεταξύ 6ου και 7ου μ.Χ. αιώνα, ωφέλησε ιδιαίτερα τους ’ραβες. Έτσι εξηγούνται και τα χιλιάδες ακαταχώρητα αραβικά χειρόγραφα της βιβλιοθήκης του πανεπιστημίου της Ινδικής πόλης Aligarth.
Η αρπαγή της γης ήταν συνηθισμένο φαινόμενο στην Αθήνα του έβδομου π.Χ. αιώνα. Στα δικαστήρια, κέρδιζε όποιος είχε χρήματα να δωροδοκήσει τους δικαστές. Η προμήθεια έδινε κι έπαιρνε κι είχε ημιεπίσημα οριστεί στο 10%. Γι’ αυτό και τους δικαστές που δε δέχονταν να δωροδοκηθούν, τους έλεγαν αδέκαστους: Χωρίς το ένα δέκατο, χωρίς το 10%. Η κατάσταση έφτασε στο απροχώρητο, οι ξεσηκωμοί των αδικημένων διαδέχονταν ο ένας τον άλλο και ουσιαστικά βασίλευε η αναρχία και τι δίκιο του πιο δυνατού.
Η αυστηρή νομοθεσία του Δράκοντα (621 π.Χ.) δεν καλυτέρευσε τα πράγματα, καθώς η αριστοκρατία την χρησιμοποίησε για το δικό της συμφέρον. Μια ακόμα εξέγερση (616 ή 612 π.Χ.) ενός Κύλωνα πνίγηκε στο αίμα. Οι οπαδοί του σφάχτηκαν, αν και είχαν καταφύγει ικέτες σε ναό. Ένας λοιμός, που έπεσε στην πόλη, ερμηνεύτηκε ως θεία δίκη για το «Κυλώνειον άγος», όπως ονομάστηκε.
Ο επώνυμος άρχοντας Μεγακλής, της οικογένειας των Αλκμεωνιδών, θεωρήθηκε υπεύθυνος της σφαγής κι εξορίστηκε με όλη την οικογένειά του, ενώ ο σοφός Επιμενίδης ο Κρης κλήθηκε να εξαγνίσει την πόλη. Ο Επιμενίδης έκανε τον καθαρμό αλλά και πρότεινε στους Αθηναίους να αναθέσουν στον φίλο του, σοφό έμπορο Σόλωνα, να φτιάξει νέους νόμους. Ήταν το 594 π.Χ.
Όταν ο Σόλων προτάθηκε να γίνει νομοθέτης με δικτατορικές εξουσίες, ανήκε ήδη στη γενιά των σαραντάρηδων που πολλά υπόσχονταν στον πολιτικό στίβο της εποχής. Γεννήθηκε το 639 π.Χ. από πατέρα κατευθείαν απόγονο του θρυλικού τελευταίου βασιλιά Κόδρου (και μακρινού απόγονου του θεού Ποσειδώνα). Γεννήθηκε αριστοκράτης, γλέντησε στα νιάτα του για τα καλά, έγραψε ποιήματα, που υμνούσαν τη φιλία, κι ένα εμβατήριο, που ξεσήκωσε τους Αθηναίους να πάρουν τη Σαλαμίνα. Νωρίς, μπήκε δυναμικά στο εμπόριο και κατάφερε ν’ αποκτήσει τεράστια περιουσία, που του επέτρεπε να διαθέτει χρόνο για να φιλοσοφεί τη ματαιότητα της ζωής. Πριν να τον κατατάξουν στους Επτά Σοφούς της Αρχαιότητας, είχε κιόλας αναγνωριστεί, ως σοφός και μετρημένος άνθρωπος.
Έμβλημά του είχε το γνωμικό «μηδέν άγαν» (τίποτα υπερβολικό), που ο ίδιος πρωτοείπε και που τήρησε με ευλάβεια σε όλη του τη ζωή αλλά και στους νόμους του. Αυτή του, άλλωστε, η προσήλωση στη μετριοπάθεια αποτέλεσε και την κρυφή ελπίδα εκείνων που εισηγήθηκαν να του ανατεθούν οι τύχες της πόλης. Τους δικαίωσε πετυχαίνοντας το ακατόρθωτο: Να συμβιβάσει πλούσιους και φτωχούς για πρώτη και τελευταία φορά στην Παγκόσμια Ιστορία!
Όταν τον ερώτησαν, αν έχει τη γνώμη πως έδωσε στους Αθηναίους τους καλύτερους νόμους που μπορούσαν να θεσπιστούν, απάντησε θαρραλέα:
«Όχι! Τους έδωσα, όμως, τους καλύτερους, που μπορούσαν να δεχτούν»!
Με τους νόμους του, ο Σόλων επέβαλε τη λαϊκή συμμετοχή, άφησε μεγάλες αρμοδιότητες στους αριστοκράτες αλλά πέρασε την ως τότε ανεξέλεγκτη δράση τους μέσα από τους μηχανισμούς της έγκρισης από την πλειοψηφία. Καθιέρωσε, δηλαδή, την ισορροπία του ελέγχου, κάνοντας πράξη την περί ευνομούμενης πολιτείας φιλοσοφία του. Όταν τον ερώτησαν πώς αντιλαμβάνεται μια τέτοια πολιτεία, απάντησε:
«Είναι αυτή, της οποίας οι πολίτες υπακούουν στους κυβερνήτες τους και οι κυβερνήτες υπακούουν στους νόμους».
Του ζήτησαν να προχωρήσει στην ανακατανομή της γης, που οι αριστοκράτες είχαν ουσιαστικά αρπάξει. Αρνήθηκε τονίζοντας πως κάτι τέτοιο θα ισοδυναμούσε με αιτία εμφύλιου πολέμου. Θέσπισε, όμως, τη σεισάχθεια (την άρση βαρών, όπως θα τη λέγαμε σήμερα) και με μια μονοκονδυλιά έσβησε όλα τα χρέη, εκτός από τα εμπορικά, κι απαγόρευσε στο εξής, τον δανεισμό με ενέχυρο το σώμα του δανειζόμενου. Μια και κανένας δε χρωστούσε πια τίποτα σε κανέναν, όλοι όσοι είχαν γίνει δούλοι για χρέη ελευθερώθηκαν. Με χρήματα του κράτους ελευθερώθηκαν και όσοι είχαν πουληθεί έξω από την Αττική. Οι πλούσιοι τον κατηγόρησα ότι η νομοθεσία του ισοδυναμούσε με κατάσχεση αλλά δεν μπόρεσαν να τον διαβάλουν, επειδή γρήγορα γνωστοποιήθηκε ότι ο ίδιος ήταν μεγάλος πιστωτής και άρα μεγάλος χαμένος από τον ίδιο του τον νόμο. Δέκα χρόνια αργότερα, όλοι αναγνώριζαν ότι το μέτρο αυτό έσωσε την Αθήνα από την περιπέτεια μιας επανάστασης.
Η μεγάλη επιτυχία των νόμων του Σόλωνα εντοπίζεται στην επέκτασή τους σε πλούσιους και φτωχούς και στην καθιέρωση της συμμετοχής στα κοινά βάρη ανάλογα με τη δυνατότητα του καθένα. Ο τρόπος με τον οποίο αντιμετώπισε τη διαφθορά, δείχνει πως είχε μυαλό «περπατημένου» και οξυδερκούς ανθρώπου, ο οποίος κατανοεί ότι «το χρήμα δεν είναι το παν, πετυχαίνει όμως το παν». Με ένα πολυσυζητημένο νόμο, μείωσε το ύψος της προίκας, ώστε, στους γάμους, να πρυτανεύει η αγάπη και η θέληση για τη δημιουργία οικογένειας κι όχι το συμφέρον. Όταν, όμως, του ζήτησαν να νομοθετήσει εναντίον των αγάμων, αρνήθηκε:
«Μια γυναίκα είναι βαρύ φορτίο», είπε.
Το μεγάλο επίτευγμά του, πάντως, ονομάζεται Ηλιαία. Ήταν ένα δικαστήριο ενόρκων, το οποίο δίκαζε τα πάντα εκτός από τους φόνους και τις ιεροσυλίες, που παρέμειναν στη δικαιοδοσία του Αρείου Πάγου. Την αποτελούσαν 6.000 δικαστές, που κληρώνονταν μεταξύ όλων των ελεύθερων πολιτών. Σε κάθε δίκη, δίκαζαν πεντακόσιοι που ορίζονταν με κλήρο το πρωί κι ήταν υποχρεωμένοι να εκδώσουν απόφαση ως τη δύση του ηλίου.
«Διότι», όπως γράφει σκωπτικά ο Διογένης ο Λαέρτιος,
«ακόμα και για έναν Αθηναίο ήταν πολύ δύσκολο, σε μια μόνο μέρα, να δωροδοκήσει 500 δικαστές».
Κάποια άλλα από τα μέτρα που πήρε στον κοινωνικό τομέα, φανερώνουν σε ποιο σημείο κατάπτωσης είχε φτάσει η πόλη, που έμελλε, έναν αιώνα αργότερα, να σώσει την Ελλάδα από την περσική απειλή και να δημιουργήσει τον χρυσό αιώνα του πνεύματος και της τέχνης:
Οι γυναίκες απαγορευόταν να έχουν πάνω από τρεις φορεσιές, οι πομπώδεις τελετές τιμωρούνταν με βαριά πρόστιμα, οι πολυδάπανες θυσίες καταργήθηκαν, ενώ έτρωγε βαρύ πρόστιμο, όποιος το παράκανε με τα μοιρολόγια στις κηδείες. Έτσι, η επίδειξη χτυπήθηκε καίρια κι οι Αθηναίοι, θέλοντας και μη, οδηγήθηκαν στη σοφία του γνωμικού «παν μέτρον άριστον» (όλα με μέτρο).
Στα 572 π.Χ. σε ηλικία 67 χρόνων ο Σόλων αποσύρθηκε. Του πρότειναν να γίνει ισόβιος δικτάτορας. Αρνήθηκε:
«Η δικτατορία είναι ωραία τοποθεσία για να μένει κάποιος αλλά δεν προσφέρει τρόπο επιστροφής», είπε.
Ζήτησε από τους Αθηναίους να του ορκιστούν ότι θα εφαρμόζουν τους νόμους για τα δέκα επόμενα χρόνια κι έφυγε να γνωρίσει τον κόσμο.
Σόλων και Κροίσος – Gerard van Honthorst 1624
Πήγε στην Αίγυπτο, πέρασε από την Κύπρο, όπου τον παρακάλεσαν να τους φτιάξει νόμους, κι από εκεί πήγε στις Σάρδεις, στην αυλή του βασιλιά της Λυδίας Κροίσου, που θέλησε να του κάνει επίδειξη. Ο Λυδός τον περιέφερε στο παλάτι δείχνοντάς του τα συσσωρευμένα πλούτη κι έπειτα τον ρώτησε, ποιον θεωρούσε πιο ευτυχισμένο άνθρωπο στον κόσμο. Ο σοφός του απαρίθμησε περιπτώσεις ανθρώπων, που όλοι τους ήταν πια νεκροί. Ο Κροίσος διαμαρτυρήθηκε κι ο Αθηναίος του είπε το περίφημο:
«Μηδένα προ του τέλους μακάριζε» (μην καλοτυχίζεις κανέναν, πριν να δεις πώς πέθανε).
Επέστρεψε στην πατρίδα του πολύ γέρος και πανέτοιμος να δεχτεί τον θάνατο. Πικράθηκε, όταν είδε τον μακρινό του ξάδερφο, Πεισίστρατο, να εξαπατά συμμάχους και αντιπάλους και να γίνεται τύραννος. Τότε, σε ένδειξη διαμαρτυρίας, έβγαλε έξω από την πόρτα τα όπλα του και την ασπίδα, σημάδι ότι εγκαταλείπει την πολιτική, κι αναστέναξε:
«Κάθε Αθηναίος μόνος του έχει το βήμα της αλεπούς. Όλοι μαζί, όμως,
περπατούν σα χήνες».
Πέθανε το 559 π.Χ. σε ηλικία 80 χρόνων.
Ποια ονόματα έδιναν στα σκυλιά τους οι αρχαίοι Έλληνες;
Φανταστείτε ότι ζούσατε στην αρχαία Ελλάδα. Αποφασίζατε να πάρετε ένα σκυλάκι, τι όνομα θα του δίνατε; Για αυτό υπήρχε η “επιστήμη” της επιλογής και της ονοματοδοσίας ενός κουταβιού.
Πως να επιλέξεις το καλύτερο κουτάβι από μια γέννα;
Όπως και σήμερα οι αρχαίοι αναζητούσαν μια περιπετειώδη και φιλική φύση, αλλά μια διαδικασία επιλογής φαίνεται κάπως άκαρδη σήμερα. Άσε τη μητέρα να διαλέξει συμβουλεύει ο Νεμεσιάνους, ένας Ρωμαίος ειδικός στα κυνηγετικά σκυλιά. Πάρε τα κουτάβια, περικύκλωσε τα με ένα λαδωμένο σχοινί και ανάφλεξε το. Η μητέρα θα πηδήξει πάνω από το πύρινο δαχτυλίδι σώζοντας κάθε κουτάβι ένα-ένα με σειρά ανάλογη της αξίας τους. Άλλα σημάδια για ένα εξαίρετο κυνηγόσκυλο είναι τα μεγάλα απαλά αυτιά, σε αντίθεση από τα μικρά και τραχιά. Τα όρθια αυτιά είναι μια χαρά, αλλά τα καλύτερα διπλώνουν λιγάκι.
Ένας μακρύς γεροδεμένος λαιμός συνηθίζει εύκολα το κολάρο. Ο θώρακας πρέπει να είναι πλατύς, οι ώμοι σε απόσταση μεταξύ τους και τα πισινά πόδια ελαφρώς μακρύτερα από τα μπροστινά για να κυνηγούν λαγούς στην πλαγιά. Το τρίχωμα του σκύλου, είτε είναι μακρύ ή κοντό, μπορεί να είναι οποιουδήποτε χρώματος, αρκεί να είναι λαμπερό, πυκνό και απαλό.
Η εκπαίδευση ενός νέου σκύλου ξεκινά στους 20 μήνες, αλλά το κουτάβι χρειάζεται ένα καλό όνομα εξ αρχής. Ο Ξενοφώντας, ένας Έλληνας ιστορικός, έγραψε για τα κυνηγόσκυλα τον τέταρτο αιώνα π.Χ. , υποστήριξε πως τα καλύτερα ονόματα είναι μικρά, μία ή δύο συλλαβές , ώστε να προφέρονται εύκολα. Κανένα ελληνικό κυνηγόσκυλο δεν ονομαζόταν Θρασύβουλος ή Θουκυδίδης!
Η σημασία του ονόματος ήταν πολύ σημαντική για την ψυχολογία αφεντικού-σκυλιού, ονόματα που εξέφραζαν ταχύτητα, κουράγιο, δύναμη, εμφάνιση και άλλες αξίες ήταν συχνά. Ο ίδιος ο Ξενοφών ονόμασε το αγαπημένο του σκυλί «Ορμή».
Η Αταλάντη, η διάσημη κυνηγός της Ελληνικής μυθολογίας, ονόμασε το σκυλί της Αύρα. Ένα αρχαιοελληνικό βάζο του 560πχ απεικόνιζε την Αταλάντη με άλλους ήρωες και τα κυνηγόσκυλα τους να σκοτώνουν τον σπουδαίο κάπρο της Καλυδωνίας. Επτά ονόματα σκύλων αναγράφονται στο αγγείο (κάποια παραβιάζουν τον νόμο του Ξενοφώντα) ο Ορμητικός, ο Μεθέπων, ο Εγέρτης, ο Κόραξ, ο Μαρπσάς, ο Λάμπρος και ο Εύβολος.
Δεν πρέπει να ξεχνάμε τον Άργο, τον πιστό σκύλο του Οδυσσέα, που πριν πεθάνει αναγνώρισε τον κύριο του μετά από είκοσι ολόκληρα χρόνια.
Ο Ρωμαίος ποιητής Όβιδος (Ovid) δίνει τα ονόματα των 36 σκύλων του Ακταίων, του άτυχου κυνηγού της ελληνικής μυθολογίας που ξεσκίστηκε από την αγέλη του, ανάμεσα τους ήταν ο Τίγρης, η Λαίλαπα, ο Αίολος και ο Αρκάς. Ο Πόλουξ αναφέρει άλλα 15 ονόματα σε μία λίστα που βρέθηκε στην Κολουμέλλα. Η μεγαλύτερη όμως συντάχθηκε από τον λάτρη αυτών των ζώων Ξενοφώντα. Διάσημα ονόματα ήταν: ο Λευκός, ο Μελανός, ο Άνθος, η Θύελλα, ο Θηρευτής, ο Σκαφτιάς, ο Φύλαξ και διάφορα άλλα.
Ο Μέγας Αλέξανδρος τίμησε τον πιστό του σκύλο τον Πέριτα ονομάζοντας μια πόλη στο όνομα του.
Έλληνες και Ρωμαίοι συγγραφείς υπενθυμίζουν στους αναγνώστες τους να επαινούν τους πιστούς τετράποδους συντρόφους τους. Ο Άρειος , ο ιστορικός της μακεδονικής εκστρατείας, αναφέρει: ένας πρέπει να αγγίξει το κεφάλι του σκύλου το, να το χαϊδέψει τραβώντας απαλά τα αυτιά του και να πει το όνομα του ή μια-δυο ενθαρρυντικές εκφράσεις, μπράβο!, καλό σκυλί!. Εξάλλου τα σκυλιά απολαμβάνουν την ενθάρρυνση όσο και οι τίμιοι άνθρωποι.
Ένα καλοδιατηρημένο θερμοπωλείο, ηλικίας 2.000 ετών ανακάλυψαν οι αρχαιολόγοι στην αρχαία πόλη της Πομπηίας.
Η ρωμαϊκή Πομπηία διέθετε συνολικά 150 θερμοπωλεία, τα fast food της εποχής, τα οποία εξυπηρετούσαν κατά κύριο λόγο τους φτωχότερους κατοίκους της πόλης, που δεν διέθεταν μαγειρείο στο σπίτι τους αλλά και για ταξιδιώτες που ήθελαν να γευματίσουν.
Το μενού δεν ήταν και ιδιαίτερα πλούσιο και περιείχε συνήθως παστό ψάρι με ψωμί, ψημένο τυρί, φακές και κρασί.
Μια φωτογραφία ενός τέτοιου θερμοπωλείου δόθηκε στη δημοσιότητα από τον διευθυντή του αρχαιολογικού πάρκου της Πομπηίας Μάσιμο Οσάνα.
Είχαν γιατρούς, είχαν θεραπευτές, είχαν και μάγους. Όλοι τους είχαν λάβει κάποιου είδους εκπαίδευση, για την οποία δεν γνωρίζουμε τίποτα.
Γνωρίζουμε όμως πως στον μινωικό και τον μυκηναϊκό κόσμο, δηλαδή στην τρίτη και τη δεύτερη χιλιετία προ Χριστού, στον ελλαδικό χώρο υπήρχαν οργανωμένα συστήματα αντιμετώπισης των ασθενειών αν ήσουν στα ανάκτορα, αλλά υπήρχε μικρότερη οργάνωση αν έμενες στην ύπαιθρο, και ότι βότανα τα οποία και σήμερα χρησιμοποιούμε σαν καρυκεύματα αλλά και σε θεραπευτικά αφεψήματα ή αλοιφές χρησιμοποιούνταν και τότε.
Οι κάθε είδους γιατροί, πάντως, ανήκαν σε ελίτ των συγκεκριμένων κοινωνιών.
Επιδημίες, παιδικές ασθένειες, μεταφερόμενες αρρώστιες από τα πληρώματα των εμπορικών καραβιών, όλα αποδεκάτιζαν τους πληθυσμούς της μινωικής Κρήτης και της μυκηναϊκής Ελλάδας.
Τοιχογραφία από το Ακρωτήρι Θήρας που εικονίζει καθισμένη γυναικεία μορφή. Έχει τραυματιστεί στην πατούσα και από το αίμα που έτρεξε κοκκίνισε ο κρόκος.
Παιδικές αρρώστιες
Στις κοινότητες αυτές η υπερσυγκέντρωση του πληθυσμού, οι συνθήκες υγιεινής και η έλλειψη συχνά κατάλληλου νερού όταν συνδυαστούν με φτωχή, ανισόρροπη και συχνά μόνο εποχική δίαιτα θα μπορούσαν να είχαν επιπτώσεις στον πληθυσμό που θα είχε ασθενή αντίσταση σε επιδημίες, όπως η δυσεντερία, τα σκουλήκια στα έντερα και ο τέτανος.
Η αντοχή σε αρρώστιες θα μειωνόταν μέχρι εξαφάνισης και οι παιδικές αρρώστιες, όπως η διάρροια, η διφθερίτιδα, ο βήχας και ο κόκκινος πυρετός, θα απέβαιναν συχνά μοιραίες. Από την άλλη μεριά το υπερπόντιο εμπόριο θα είχε εισαγάγει και εξαπλώσει επικίνδυνους μικροοργανισμούς από άλλες χώρες».
Αλλο παράδειγμα που φέρνει είναι ο οικισμός των εργαζομένων κοντά στη μεταλλουργική εγκατάσταση στο Χρυσοκάμινο της Ιεράπετρας, που έδωσε στους επιστήμονες την αρχαιότερη μαρτυρία στην Κρήτη για ύπαρξη φαρμάκων και ιαματικών αλοιφών για αντιμετώπιση δυσμενών συνεπειών στην υγεία. Τα ευρήματα ανήκουν στο 2000 π.Χ.
Η δουλειά ήταν σκληρή «και είχαν πάρει μέτρα για να αντιμετωπίσουν τις συνέπειες από την πολύωρη έκθεση σε σκληρή και επίπονη σωματική εργασία και από την έκθεση σε υψηλές θερμοκρασίες» σημειώνει ο κ. Βασιλάκης.
Είχαν ανακαλύψει και χρησιμοποιούσαν αντίδοτα και αλοιφές. Τα συμπτώματα και οι ασθένειες ήταν: η δυσπεψία, οι κακώσεις στα χέρια και στα πόδια, η αναπνευστική λοίμωξη, η αγγειοπάθεια, οι νευρικές διαταραχές, οι πονοκέφαλοι, η ξηρότητα λαιμού και η ζάλη.
Οι αναλύσεις ιζημάτων σε χονδροειδή μαγειρικά σκεύη εντόπισαν κατάλοιπα από φαρμακευτικά βότανα, φυτικά έλαια και κερί, αναμεμειγμένα με ρητινωμένο κρασί. Αυτό δείχνει ότι έφτιαχναν ρόφημα ως αντίδοτο στα συμπτώματα που αναφέραμε.
Σε μία περίπτωση ανιχνεύθηκαν ιχνοστοιχεία γάλατος και βουτύρου που πιθανόν χρησίμευαν για την παρασκευή αλοιφών για τα εγκαύματα. Ποια είναι τα φυτικά συστατικά που ανιχνεύθηκαν; Ανηθος, κορίανδρο, κύμινο, μάραθο, λουίζα. Δηλαδή αυτά που μαθαίνουμε αργότερα από τις πινακίδες της Γραμμικής Β.
Τα αρχαιότερα δείγματα χειρουργικού τρυπανισμού έχουν ανακαλυφθεί στο ταφικό σπήλαιο/οστεοφυλάκιο του Αγίου Χαραλάμπους στο Οροπέδιο Λασιθίου και χρονολογείται στα 1850 π.Χ. Τα αμέσως μετά αρχαιότερα δείγματα τρυπανισμού προέρχονται από τον ταφικό Περίβολο Β των Μυκηνών, ενώ τρυπανισμοί υπάρχουν και σε κρανία από το νεκροταφείο των Αρμένων.
Η αρχαιότερη απεικόνιση παθήσεων μελών του σώματος προέρχεται από τα μινωικά ειδώλια και ημίτομα ανδρικά και γυναικεία από ιερά κορυφής της παλαιοανακτορικής περιόδου Τραόσταλο Πετσοφά και Βρύσινα (2000-1700 π.Χ.).
Η αρχαιότερη απεικόνιση τραύματος στην εξοχή είναι σε ένα όμορφο κορίτσι (ή θεά κατά μία ερμηνεία) που τραυματίστηκε στο νύχι του ποδιού της που αιμορραγεί, όπως εικονίζεται σε θηραϊκή τοιχογραφία του 17ου αι. π.Χ. Στη νεοανακτορική Φαιστό (1550 π.Χ. περίπου) βρέθηκε πίθος με επιγραφή σε Γραμμική Α, στον οποίο, κατά την ανάγνωση του Γκάρεθ Ουενς, καταγράφεται ένας γιατρός από τη Φαιστό με το όνομα Σίμας.
Πάπυρος σε μινωική γλώσσα
Εργαλείο-τριπτήρας για την παρασκευή φαρμάκων από τον τάφο του γιατρού στο Παλαμήδι Ναυπλίας.
Σε ιατρικό πάπυρο που βρίσκεται στο Λονδίνο και χρονολογείται γύρω στα 1550 π.Χ. καταγράφεται στη μινωική γλώσσα «… ένα καθαρτικό φάρμακο που είναι σαν τα φασόλια από τη χώρα των Keftiu (Κρήτη) …». «Είναι σοβαρή μαρτυρία για την ανταλλαγή βοτάνων ή και φαρμάκων ανάμεσα στην Κρήτη και την Αίγυπτο, που ήταν τα χρόνια εκείνα η κιβωτός των ιατρικών και φαρμακευτικών γνώσεων» λέει ο συνομιλητής μας. «Η ασθένεια ήταν μια ασιατική παραλλαγή της σχιστοσωμίασης, μιας ασθένειας του αίματος που προκαλείται από παράσιτα».
Σημαντικά είναι και τα γραπτά κατάλοιπα.
Στον χώρο του Αιγαίου έχουν βεβαιωθεί αρρώστιες που αφήνουν σημάδια στα οστά (ελονοσία, σιδηροπενική αναιμία, πολιομυελίτιδα, φυματίωση, σταφυλόκοκκος, σαλμονέλα, αβιταμίνωση, σκορβούτο, μεταστατικός καρκίνος των οστών, οστεοαρθρίτιδες κ.ά.).
Δεν γνωρίζουμε τίποτα για επιδημίες όπως η χολέρα και ο τύφος που συνήθως υπάρχουν σε αστικούς πληθυσμούς με υποβαθμισμένο επίπεδο ζωής. Για τον μέσο όρο ζωής, η εκτίμηση για την Κρήτη είναι ότι μειώθηκε από τα 35 χρόνια της προανακτορικής στα 31 χρόνια της μετανακτορικής περιόδου, αναφέρει ο κ. Βασιλάκης.
ΜΥΚΗΝΕΣ 1550 π.Χ.
Χειρουργός αποκατέστησε τριπλό κάταγμα στο βραχιόνιο
Κρανίο νέου πολεμιστή, 20-30 χρόνων, από τον τάφο Γ’ του ταφικού περιβόλου Β’ στις Μυκήνες. Στο τραυματισμένο κρανίο έχει γίνει τρυπανισμός σε δύο σημεία και το τραύμα μετά τον τρυπανισμό έχει επουλωθεί.
Τα ανάκτορα στην ηπειρωτική Ελλάδα «φαίνεται ότι είχαν τους δικούς τους γιατρούς, που ανήκαν στις οικογένειες των ευγενών που ασχολούνταν με την πρακτική χειρουργική και τη λειτουργική θεραπευτική.
Αυτοί ήταν φυσικά εμπειρικοί και οι γνώσεις τους στηρίζονταν στις φυσικές αιτίες, στα τραύματα κυρίως, και γνώριζαν τις πληγές που προκαλούνται από τα όπλα, τα εργαλεία ή τα ατυχήματα και την αντιμετώπισή τους. Οι αιτίες των λιποθυμιών ή της επιληψίας, όμως, μάλλον θα φαίνονταν μυστήριες και θα πίστευαν ότι οι ασθενείς κατέχονταν από πνεύματα ή δαιμόνια».
Η ύπαρξη γιατρού ή χειρουργού στην ανακτορική ελίτ της ηπειρωτικής Ελλάδας τεκμηριώνεται με αρχαιοπαθολογικά ευρήματα. Ενας γυναικείος σκελετός στις Μυκήνες, που χρονολογείται περίπου στα 1550 π.Χ., ανήκε στην άρχουσα τάξη, όπως βεβαιώθηκε από την ποιότητα των κτερισμάτων που τη συνόδευαν. Η γυναίκα είχε ένα τέλεια θεραπευμένο τριπλό κάταγμα στο δεξιό βραχιόνιο, μια περίπτωση που δεν μπορούσε να αποκατασταθεί με φυσικό τρόπο.
Στο Παλαμήδι
Αντίθετα, σε νεκροταφεία της Λέρνας και της Ασίνης τα κατάγματα είχαν αποκατασταθεί «με λαθεμένη επανένωση και φανερή δυσλειτουργία».
Από το Ναύπλιο προέρχονται εκπληκτικά ευρήματα. Στην ανατολική πλαγιά του Παλαμηδίου, όπου εκτεινόταν μεγάλο νεκροταφείο λαξευτών, θαλαμωτών και λακκοειδών τάφων της μυκηναϊκής περιόδου, υπάρχει τάφος με ιατρικά εργαλεία (λαβίδες, μαχαιρίδια, μεγάλη οδοντωτή λαβίδα- διαστολέας, οπείς, τριπτήρες). Είναι εν πολλοίς πανομοιότυπα όχι μόνο με τα ευρισκόμενα στα Ασκληπιεία αλλά και με όσα χρησιμοποιούσαν οι γιατροί εκατό χρόνια πριν.
Τα χειρουργικά εργαλεία του γιατρού από τον τάφο στο Παλαμήδι.
Αντίθετα με όσα μέχρι τώρα είπαμε τόσο για τη μινωική όσο και για τη μυκηναϊκή «ορθολογική» και εμπειρική Ιατρική, είναι πολύ πιθανό να υπήρχαν και οι ιερείς θεραπευτές που εφάρμοζαν μαγικές θεραπείες και που θα εξυπηρετούσαν τόσο τους πλούσιους όσο και τους φτωχούς, με μαγικές φράσεις, ξόρκια κ.ά. Πιθανόν αυτή η ιδιότυπη άσκηση Ιατρικής να ήταν ένα από τα ιερατικά καθήκοντα.
Σόλων, ο σοφός που πολέμησε την υπερβολή (φωτό)
Συνδετικοί κρίκοι της αλεξανδρινής εποχής με την Αναγέννηση είναι, ο νεοπλατωνικός πανεπιστήμονας Πρόκλος, ο αρχιτέκτονας-μηχανικός Καλλίνικος ο Ηλιουπολίτης, ο Μάρκος ο Γραικός, ο Ηρών ο Βυζάντιος και άλλοι σοφοί τους οποίους θα δούμε στη συνέχεια της έρευνας για τους σχεδιαστές όπλων του Βυζαντίου.Η πολεμική Με ποιο τρόπο αντάλλασσαν πληροφορίες οι αρχαίοι Έλληνες;τεχνολογία στην Αρχαία Ελλάδα
Ποιοι ήταν οι υπεραθλητές που όλοι θαύμαζαν και σέβονταν στην Αρχαιότητα; κορμί τους η κόπωση που είχαν οι Αθηναίοι οπλίτες μετά τη μάχη; Οι τελευταίοι υπεράσπιζαν στον Μαραθώνα τις οικογένειες τους και την πατρώα γη. Κίνητρα ισχυρά προκειμένου να αντιπαραταχθούν απέναντι στους αήττητους, μέχρι τότε, Πέρσες. Τα κίνητρα αυτά όμως δεν θα μετουσιώνονταν ποτέ σε νίκη αν οι Έλληνες οπλίτες δεν προετοίμαζαν τα σώματά τους χρόνια πριν.
Έμβλημά του είχε το γνωμικό «μηδέν άγαν» (τίποτα υπερβολικό), που ο ίδιος πρωτοείπε και που τήρησε με ευλάβεια σε όλη του τη ζωή αλλά και στους νόμους του. Αυτή του, άλλωστε, η προσήλωση στη μετριοπάθεια αποτέλεσε και την κρυφή ελπίδα εκείνων που εισηγήθηκαν να του ανατεθούν οι τύχες της πόλης. Τους δικαίωσε πετυχαίνοντας το ακατόρθωτο: Να συμβιβάσει πλούσιους και φτωχούς για πρώτη και τελευταία φορά στην Παγκόσμια Ιστορία!
![Και όμως αρκετές σημερινές θεραπείες είχαν ανακαλυφθεί πριν από 4.000 χρόνια [φωτό]](http://www.pronews.gr/sites/default/files/styles/full/public/article/2016/03/28/therapeies.jpg?itok=fCr1RzLU "Και όμως αρκετές σημερινές θεραπείες είχαν ανακαλυφθεί πριν από 4.000 χρόνια [φωτό]")
Εργαλείο-τριπτήρας για την παρασκευή φαρμάκων από τον τάφο του γιατρού στο Παλαμήδι Ναυπλίας.
Τα χειρουργικά εργαλεία του γιατρού από τον τάφο στο Παλαμήδι.
